Negatywne oddziaływanie magnesów na liczniki energii elektrycznej (część 1.)
Atak magnesem NdFeB na magnes hamujący AlNiCo tarczy licznika indukcyjnego (na podstawie [15])
Od kilku lat obserwuje się w wielu krajach niepokojące zjawiska oddziaływania magnesu na liczniki energii elektrycznej i takich mediów jak gaz lub woda. Wynika to z faktu wzrostu dostępności do magnesów neodymowych, charakteryzujących się niezwykle dużymi gęstościami energii, a obecnie – także stosunkowo niską ceną. Działania takie uznawane są za całkowicie niedopuszczalne, gdyż niezwykle duże natężenie pola magnetycznego w najbliższym otoczeniu takiego magnesu może wywoływać zakłócenia pracy urządzeń pomiarowych lub nawet ich uszkodzenie. W artykule przedstawiono wybrane aspekty przeciwdziałania nielegalnemu wykorzystaniu magnesów, zwracając uwagę nie tylko na uwarunkowania techniczne, ale także prawno-organizacyjne.
Zobacz także
mgr inż. Grzegorz Loska Zmiany wartości pomiarowej impedancji pętli zwarcia w rzeczywistych niskonapięciowych sieciach IT
Przy pomiarach impedancji pętli zwarcia w przemysłowych, niskonapięciowych sieciach IT występuje wiele czynników wpływających na dokładność pomiarów. Wartości wyznaczonych pomiarowo impedancji pętli zwarcia...
Przy pomiarach impedancji pętli zwarcia w przemysłowych, niskonapięciowych sieciach IT występuje wiele czynników wpływających na dokładność pomiarów. Wartości wyznaczonych pomiarowo impedancji pętli zwarcia są często znacząco różne od wartości otrzymanych na podstawie obliczeń. Mają na to wpływ czynniki związane z zastosowaną metodą pomiarową (sposób uziemienia na czas pomiarów punktu neutralnego transformatora zasilającego), a także konfiguracja samej sieci IT, w której wykonujemy pomiary, oraz...
Jacek Sawicki news W trosce o standardy komunikacji liczników zdalnego odczytu i urządzeń odbiorców energii elektrycznej w gospodarstwach domowych
W Dzienniku Ustaw z dnia 20.06.2023 r., poz. 1142, ukazało się Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 30 maja 2023 r. w sprawie wymagań dla standardów komunikacji pomiędzy licznikiem zdalnego...
W Dzienniku Ustaw z dnia 20.06.2023 r., poz. 1142, ukazało się Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 30 maja 2023 r. w sprawie wymagań dla standardów komunikacji pomiędzy licznikiem zdalnego odczytu a urządzeniami odbiorcy energii elektrycznej w gospodarstwie domowym oraz dla tych urządzeń na potrzeby komunikacji z licznikiem zdalnego odczytu.
mgr inż. Roman Domański Ocena stanu izolacji na podstawie rozkładu prądu i rezystancji w funkcji czasu trwania pomiaru
Pomiar rezystancji izolacji polega na zmierzeniu prądu płynącego przez materiał izolacyjny przy napięciu probierczym odpowiednim dla danego obiektu. Wykorzystując prawo Ohma, obliczona zostanie rezystancja...
Pomiar rezystancji izolacji polega na zmierzeniu prądu płynącego przez materiał izolacyjny przy napięciu probierczym odpowiednim dla danego obiektu. Wykorzystując prawo Ohma, obliczona zostanie rezystancja izolacji materiału, z którego ta izolacja została wykonana. Parametr ten – dzięki możliwości porównania go do wartości wymaganych – uważany jest powszechnie za ostatecznie wystarczający do dokonania oceny, czy stan izolacji obiektu jest zadowalający, czy nie.
Energia jest podstawową wielkością fizyczną charakteryzującą w sposób ilościowy dowolny układ materialny, a dokładniej: ruch i wzajemne oddziaływanie jego składników [1]. Dlatego wysoce właściwe jest stwierdzenie, że występuje wzajemne powiązanie między rozwojem gospodarczym danego kraju, poziomem życia, a użytkowaniem energii. Znajduje to swój wyraz między innymi w zróżnicowanym stopniu mobilności całych społeczeństw, często przemieszczających się z wykorzystaniem coraz to lepszych środków komunikacji (autostrady, szybkie pociągi, samoloty, itp).
Kontrolowane oddziaływanie ładunków elektrycznych jest uznawane za jedną z najwyżej przetworzonych form, zwaną potocznie energią elektryczną. Do jej wytwarzania niezbędne są nośniki energetyczne, takie jak na przykład węgiel (kamienny lub brunatny), gaz, ropa naftowa oraz tzw. odnawialne źródła: energia wiatrowa, słoneczna, geotermalna, wodna (w tym fal morskich [2]), itp. W wielu krajach podejmowane są różne zabiegi ograniczające poziom strat energii elektrycznej, jak przykładowo rozwój i szersze upowszechnianie energooszczędnych transformatorów rozdzielczych z rdzeniami z taśm amorficznych [3].
Polska należy do grupy dużych importerów surowców energetycznych, i to na poziomie ok. 24 mld zł rocznie, przy czym aż w 90% do wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej wykorzystywany jest węgiel [4]. Zmiana tej swoistej i ukształtowanej od dziesięcioleci monotechnologii będzie wymagać ogromnych nakładów finansowych i nie pozostanie bez wpływu na szybki wzrost cen energii elektrycznej w Polsce (między innymi na zakup pozwoleń na emisję gazów cieplarnianych).
Ocenę zjawiska zrównywania cen energii na rynku krajowym oraz w Niemczech przedstawiono na rysunku 1. (ceny te wynoszą w chwili obecnej, w przykładowych krajach sąsiednich: Niemcy 0,19 €/kWh, Szwecja 0,17 €/kWh oraz Dania 0,26 €/kWh [5]).
Przewidywaną tendencję zmian cen krajowych przedstawiono w dwóch wariantach: w PLN/kWh oraz w €/kWh, tj. z uwzględnieniem umacniania się złotówki. Z tego porównania wynika, że rok 2012 jest ostatnim, w którym gospodarka polska może liczyć na relatywnie niższe ceny energii elektrycznej w €/kWh. Jednak nasza gospodarka charakteryzuje się obecnie 2-3-krotnie większą energochłonnością w odniesieniu do krajów rozwiniętych i fakt ten też już w chwili obecnej stanowi niezwykle poważną barierę w rozwoju nowoczesnego przemysłu i przy wprowadzaniu zmian strukturalnych.
Powszechnie spotykana jest też opinia, że aktualnie wciąż niskie ceny energii elektrycznej w Polsce (ale wyższe niż w Czechach, Słowenii, Rumunii lub Bułgarii [5]) zniechęcają do jej oszczędzania oraz wdrażania programów energooszczędnych. Jednak rosnące ceny, przy jednoczesnym umacnianiu się złotówki, mogą spowodować, że cena za energię w Polsce stanie się dość szybko jedną z najwyższych w Europie. Sąsiadujące z nami kraje budują bowiem nowe elektrownie [6]. Dla poprawy bilansu rozwiązaniem może być szybki import energii i to na dużą skalę – tyle że może to spowodować duży wzrost jej cen. Trudno zakładać, że potencjalni eksporterzy zadowolą się niskim zyskiem, skoro u potencjalnych odbiorców będą kształtować się znaczne potrzeby. Przedstawione okoliczności skutecznie mogą spowolnić zarówno nasz wzrost gospodarczy, jak i doprowadzić do nasilenia zjawisk nielegalnego zaniżania opłat za energię elektryczną.
Nielegalny pobór energii elektrycznej i innych mediów
Zjawisko nielegalnego poboru energii elektrycznej lub innych mediów (np. wody i gazu) z pewnością towarzyszy ich sprzedaży od samego początku. Ustawodawca przewidział – w związku tym – w Kodeksie Karnym (k.k.) kary pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat za przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej (Art. 278, § 1 do 4), stwierdzając w § 5 tego artykułu wprost: „przepisy § 1, 3 i 4 stosuje się odpowiednio do kradzieży energii”. Artykuł 286, § 1 k.k. zaostrza nawet tę karę dla tego, „kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu, lub niezdolności (…)”. Niestety zapisy te stosuje się tylko do przypadków kradzieży energii elektrycznej. Wynika to z faktu, że Sąd Najwyższy (sygn. akt I KZP14/06) w swym postanowieniu „czy pojęcie «energia» użyte w art. 278 § 5 k.k. obejmuje kradzież gazu celem wytwarzania z niego energii cieplnej” w dniu 09.06.2006 r. „postanowił odmówić podjęcia uchwały”. Podobne orzeczenie, o innej sygnaturze SN, dotyczy także wody do celów konsumpcyjnych. Brak jednoznacznych przepisów niezwykle utrudnia przeciwdziałanie nielegalnemu poborowi gazu lub wody, ale nie obejmuje elektryczności.
Duża część działań związanych z nielegalnym poborem energii elektrycznej dotyczy tworzenia technicznych możliwości przepływu prądu (gazu, wody), z pominięciem urządzeń pomiarowych, ale coraz częściej – nie tylko. Zakres zdarzeń ilościowych dotyczących fałszowania pomiaru, tym razem z wykorzystaniem niezwykle silnych magnesów, od kilku lat ma charakter narastający i wciąż wydaje się daleki do opanowania (chociażby dlatego, że wymiana starych liczników na nowe jest procesem zarówno długotrwałym, jak i kosztownym). Zjawisko nielegalnego poboru z wykorzystaniem magnesów neodymowych jest problemem wielu krajów (nawet, jeśli władze lokalne nie chcą go zauważyć) i Polska nie jest tu w tym przypadku żadnym wyjątkiem [7, 8].
Magnesy ziem rzadkich i stacjonarne pola magnetyczne – zarys rozwoju
Dostępne dane źródłowe wskazują [9], że zjawisko oddziaływania magnesów na liczniki energii elektrycznej datuje się w jednym z tzw. starych krajów Unii Europejskiej na połowę lat 80. ubiegłego wieku, tj. na lata, gdy w Polsce brakowało wielu innych, bardziej niezbędnych produktów aniżeli bliżej nieznanych wówczas magnesów neodymowych. Wynikało to natomiast z faktu, że ok. 1980 roku japońska firma Sumitomo [10], uzyskała ochronę patentową na produkcję związków metalicznych między ferromagnetycznym kobaltem (Co) i pierwiastkiem „rzadko występującym w przyrodzie”, a mianowicie samarem (Sm). Inne produkty ziem rzadkich, tj. neodym (Nd) z borem (B) i żelazem (Fe), okazały się tańsze i przede wszystkim pozwoliły na gromadzenie jeszcze większych gęstości energii w magnesie, co ilustrują dane na rysunku 2.
Mimo niezwykłego wręcz wzrostu gęstości energii magnesów na przestrzeni ostatnich 30 lat widać (rys. 2a), że proces rozwoju tej grupy materiałowej daleki jest od ukończenia. Prezentowane na rysunku 2b dane ukazują jeszcze jedną cechę materiałową: do wytworzenia pola magnetycznego o indukcji 0,1 T w odległości 5 mm od powierzchni czołowej osiowo magnesowanych walców, dla magnesów NdFeB potrzebna jest znacznie mniejsza objętość, niż dla magnesów z ferrytu. Fakt ten przekłada się na poziom wytwarzanych wartości natężeń pól magnetycznych.
Pole magnetyczne wokół magnesów
Na rysunku 2b posłużono się pojęciem indukcji magnetycznej B oraz natężenia pola magnetycznego H, przy czym zależność pomiędzy B i H przedstawia wzór:
gdzie:
B – indukcja magnetyczna, w [T],
H – natężenie pola magnetycznego, w [A/m],
μ0=12,6⋅10-7 – przenikalność magnetyczna próżni, w [H/m],
μr – przenikalność względna danego środowiska, w [-].
Przenikalność magnetyczna względna μr jest wielkością bezwymiarową i charakteryzuje zdolność wnikania pola magnetycznego H w dany ośrodek, np. powietrze (rys. 2b). Tak więc natężenie pola magnetycznego wokół magnesu oblicza się ze wzoru:
gdzie:
μrp≈1 – przenikalność względna powietrza, w [-].
Ze względu na różne gęstości energii (B⋅H)max (rys. 2a) w otoczeniu biegunów magnesów neodymowych występują znacznie większe pola magnetyczne H, aniżeli w przypadku ferrytów (rys. 3.).
Zwiększenie wartości H można uzyskać poprzez złożenie magnesów cylindrycznych według malejącej średnicy, ale wartości powyżej 300 kA/m okazują się już wystarczające dla spowodowania znacznych uchybów wielu liczników pomiarowych [9]. Dotyczy to także liczników wody, które według normy [12] muszą spełniać wymóg odporności na natężenie H=100 kA/m, a więc pól magnetycznych pochodnych od magnesów ferrytowych (rys. 3.).
Gęstość energii magnesów neodymowych
Jak to zilustrowano na rysunku 2b, magnesy w swoim otoczeniu wytwarzają pole magnetyczne. Prowadzi to do naturalnego wniosku, że wewnątrz magnesów istnieje także stan namagnesowania, zwany polaryzacją (oznaczenie J):
gdzie:
μ0⋅μrp⋅H – indukcja w powietrzu (μrp≈1), w [T],
J=μ0⋅μrm⋅H – polaryzacja magnetyczna (cecha wewnętrzna magnesu), w [T], przy czym μrm – przenikalność magnetyczna względna magnesu, w [-].
Magnesy zaliczane są do materiałów magnetycznie twardych i w związku z tym, bez obecności zewnętrznego pola magnetycznego charakteryzują się biegunami magnetycznymi. Jest to cecha przeciwna do materiałów magnetycznie miękkich, które bez obecności zewnętrznego pola magnetycznego nie wykazują żadnych zewnętrznych cech magnetycznych [13]. Nadmienić należy także, że magnesy charakteryzują się – w przeciwieństwie do magnetyków miękkich [3] – szerokimi pętlami histerezy magnetycznej (rys. 4.) oraz niewielkimi przenikalnościami względnymi, rzędu 0,5<μrm<8.
Dane na rysunku 4. potwierdzają, że dla B>0 i H>0 indukcja magnetyczna B na zewnątrz magnesu jest większa od polaryzacji J (w jego wnętrzu), co jak wykazano na rysunku 3., skutkuje dużymi lub niezwykle dużymi natężeniami pól magnetycznych. Możliwą do pozyskania energię magnesu określa się z krzywej odmagnesowania (w II ćwiartce układu współrzędnych, tj. dla H<0 i B>0 – rys. 5.). Wartości ujemne H świadczą o wydatkowaniu zgromadzonej energii w polu magnetycznym [13].
Wartość gęstości energii zależy od punktu pracy magnesu wyznaczanego z przecięcia krzywej łączącej indukcję remanentu i natężenie koercji indukcji Br – BHC z przykładową linią wydatkowania energii B/(μ0⋅H)=-0,5 (rys. 5.), ale wartości maksymalne (B⋅H)max występują dla punktu Pa i mogą obecnie wynosić 400 kJ/m3 lub więcej (rys. 2a).
Dla magnesów starego typu, przykładowo AlNiCo (wciąż wykorzystywanych jako magnesy hamujące w indukcyjnych licznikach energii elektrycznej), krzywa odmagnesowania nie jest linią prostą, co zasygnalizowano na rysunku 4., a zilustrowano bliżej na rysunku 7. Cecha ta skutkuje możliwością stosunkowo łatwego rozmagnesowania takiego magnesu AlNiCo magnesem neodymowym NdFeB i trwałego uszkodzenia licznika (z przykrymi konsekwencjami dla sprawcy).
Magnesy ziem rzadkich przyczyniają się zatem nie tylko do szeroko rozumianego rozwoju technicznego, ale w przypadku ich niewłaściwego stosowania – wymuszają zmiany konstrukcji istniejących już urządzeń technicznych. Dotyczy to w szczególności liczników energii elektrycznej, wody, gazu, itp., które poddane oddziaływaniu silnych zewnętrznych pól magnetycznych nie rejestrują poprawnie poboru właściwych im mediów [14 - 17].
Od 2004 roku obserwuje się ciągły wzrost dostępności omawianych materiałów magnetycznie twardych, spowodowany zarówno upływem czasu ochrony patentowej (wynoszącej 25 lat), jak i wskutek bardzo dynamicznego rozwoju ich produkcji w Chinach. Kraj ten dysponuje bowiem największymi na świecie zasobami zarówno neodymu, samaru, jak i boru.
Wpływ pól magnetycznych stałych na wskazania urządzeń pomiarowych – liczniki wody i gazu
Przeciwdziałanie nielegalnemu poborowi obu mediów jest niezwykle utrudnione, głównie ze względu na ograniczenia w traktowaniu ich – jak to wyjaśniono wcześniej – jako nośników energii. Oszustwo w zaniżaniu opłat traktowane jest najczęściej jako czyn o niskiej szkodliwości społecznej, któremu przeciwdziała się jedynie metodami administracyjnymi (rzadko cywilnoprawnymi).
W przypadku wodomierzy, najbardziej rozpowszechnioną w Polsce jest konstrukcja suchobieżna. Charakteryzuje się ona oddzieleniem przekładni liczydła i samego liczydła od przepływającej wody, poprzez sprzężenie obu mechanizmów sprzęgłem magnetycznym. Zgodnie z normą PN-EN 14154 [12], wodomierze powinny być odporne na zewnętrze pole magnetyczne, ale tylko o natężeniu do 100 kA/m (taką wartość wytwarzają magnesy ferrytowe o gęstości zaledwie 50 kJ/m3 – rys. 2.). Wodomierze te nie są jednak odporne na pola od magnesów neodymowych (rys. 3.), które oddziałując na sprzęgło wodomierza suchobieżnego doprowadzają do całkowitego zatrzymania pomiaru i to mimo przepływającej intensywnie wody. Wodomierze innego typu lub z ochronami magnetycznymi są niestety znacznie droższe, a i także nie zawsze skuteczne. Dalekie jest też od ukończenia pełne opomiarowanie odbiorców wody w Polsce. Cechą charakterystyczną jest bowiem obowiązek pobierania opłat przez instytucje trzecie (spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe), a nie przez zakłady wodociągowe. W takich przypadkach niedobór finansowy rozkłada się na większą liczbę uczciwych odbiorców, wpływając na różne zjawiska społeczne [18].
Problem nieodporności magnetycznej dotyczy również gazomierzy miechowych, najczęściej stosowanych do pomiaru zużycia gazu w lokalach mieszkalnych. Ich górna granica pomiarowa mieści się w przedziale Qmax=2,5 - 6,0 m3/h. Wewnątrz konstrukcji gazomierza znajdują się membrany – miechy, które są wprawiane w ruch przez przepływający gaz. Każdy cykl pracy miechów, odmierzających taką samą objętość gazu, przenoszony jest poprzez mechanizm korbowy na przekładnię i liczydło. Elementami konstrukcyjnymi odpowiedzialnymi za połączenie miechów z mechanizmem korbowym są tzw. lustra membran, najczęściej wykonane ze stali ferromagnetycznej. Wystąpienie silnego pola magnetycznego jednocześnie po obydwóch stronach obudowy gazomierza (użycie dwóch magnesów), powoduje przyciąganie i zablokowanie miechów. Skutkuje to swobodnym przepływem gazu, który nie jest zliczany przez układ pomiarowy [8, 9].
Jeśli dochodzi do oddziaływania zewnętrznego pola magnetycznego tylko na jedną z membran, to należy zwrócić uwagę na aspekt zagrożenia zdrowia i życia osób przebywających w pobliżu odbiorników gazowych. Ze względu na sprzężenie mechaniczne membran, w przypadku użycia jednego magnesu, przepływ gazu staje się pulsacyjny i obserwuje się również spadek jego ciśnienia. Może to prowadzić do sytuacji, że w pracujących urządzeniach gazowych dojdzie do zgaśnięcia płomienia i ulatniania się gazu (co z oczywistych względów jest bardzo niebezpieczne!).
Warto wspomnieć, że stosunkowo łatwo wyeliminować podatność liczników gazu na wpływ magnesów neodymowych, najlepiej poprzez zastąpienie membran stalowych membranami nieferromagnetycznymi, ale zmian konstrukcyjnych wymagają też mechanizmy napędowe [19]. Problemem jest ochrona kilku milionów liczników gazowych starego typu, pozostających zresztą – po ostatnich zmianach w gazownictwie – własnością spółki dostarczającej gaz gazociągami, a nie podmiotu sprzedającego to medium detalicznie (!).
Indukcyjne liczniki energii elektrycznej
W przypadku energii elektrycznej, wpływ magnesów neodymowych jest niezwykle szeroki i obejmuje: odmagnesowanie magnesów hamujących, oddziaływanie na cewki prądowe i napięciowe, oś stalową tarczy aluminiowej i łożyskowanie, przekładniki prądowe i napięciowe w układach pośrednich pomiaru, przekładniki pomiarowe liczników elektronicznych, transformatory zasilające elementy półprzewodnikowe, silniki krokowe liczydła mechanicznego, jak również przekaźniki czasowe przełączników taryf.
Licznik, w tym indukcyjny, jest urządzeniem rozliczeniowo-pomiarowym, służącym do pomiaru energii elektrycznej, najczęściej czynnej. Powinien gwarantować zarówno dokładność pomiaru (klasa dokładności liczników indukcyjnych nie jest zazwyczaj zbyt wysoka i najczęściej przyjmuje wartość 2), jak i uniemożliwić nielegalny pobór energii [20, 21]. Licznik powinien być dobrany tak, aby był odporny zarówno na przepływ prądu zwarciowego, jak i przetężenia napięciowe. Jest to niewątpliwie także najbardziej rozpowszechnione urządzenie rozliczeniowo-pomiarowe energii elektrycznej (rys. 6.).
Najczęściej stosowane rozwiązania, to takie, w których do ramy nośnej zamontowane są główne podzespoły licznika: organ napędowy składający się z elektromagnesów (napięciowego i prądowego) oraz elementu hamującego (rys. 6.). Element ten wraz z wkładką termokompensacyjną zapewnia prawidłową pracę magnesu w szerokim zakresie temperatur [13]. Liczydło oraz wirnik wraz z ułożyskowaniem zapewniają natomiast długotrwałą i stabilną pracę licznika. Dodatkowo liczniki indukcyjne wyposażane są obecnie w blokadę ruchu wstecznego, uniemożliwiającą zmianę kierunku wirowania licznika.
Strumienie magnetyczne wytwarzane (rys. 6.) przez cewki prądową (5) i napięciową (4) współdziałają z indukowanymi przez nie w tarczy (1) prądami wirowymi i wytwarzają moment napędowy wprawiający tarczę w ruch:
gdzie:
M – moment napędowy, w [Nm],
I1, I2 – prądy w cewkach elektromagnesów, w [A],
ϕ – kąt przesunięcia fazowego między prądem I1 i I2, w [°],
f – częstotliwość (przyrząd działa tylko przy prądzie przemiennym), w [1/s],
c – stała, w [-].
Obracająca się tarcza (1) przecina linie sił pola magnesu trwałego (6), który spełnia rolę hamulca wirowoprądowego. W stanie równowagi momentów napędowego i hamującego tarcza wiruje ze stałą prędkością obrotową, proporcjonalną do pobieranej mocy P:
gdzie:
n – prędkość obrotowa tarczy, w [obr./min],
P=U⋅I – moc, w [W],
c1, c2 – stałe, w [-],
U – napięcie, w [V],
I – prąd, w [A].
Ze wzoru (5) wynika jednoznaczna zależność pomiędzy szybkością obrotową tarczy n a mierzoną mocą elektryczną P. W stanie równowagi momentu napędowego oraz hamującego tarcza wiruje ze stałą prędkością obrotową, proporcjonalną do pobieranej mocy prądu elektrycznego P (wzór (5)). Jeżeli – przykładowo wskutek rozmagnesowania magnesu hamującego – tarcza licznika będzie się kręcić z większą prędkością obrotową, oznaczać to będzie większą moc naliczaną, aniżeli pobierana. Przypomnieć należy tutaj, że iloczyn pobieranej mocy P i obiektywnie upływającego czasu jest miarą pobieranej energii W:
gdzie:
W – pobierana energia, w [kWh],
P – pobierana moc czynna, w [W],
t – czas, w [h].
Energia elektryczna rozliczana jest w kilowatogodzinach (kWh), a estymowane zmiany cen energii elektrycznej przedstawiono na rysunku 1.
Zjawisko odmagnesowania magnesów hamujących liczników energii elektrycznej
Wadą tego dość taniego (rys. 6.), ale powszechnie stosowanego systemu pomiarowego stała się niedawno podatność na trwałe uszkodzenie magnesu hamującego ((6) na rysunku 6.). Wynika to z faktu, że magnesy hamujące wykonywane są bądź to z AlNiCo, bądź rzadziej – z ferrytu twardego, o nieliniowych krzywych odmagnesowania, jak na rysunku 7.
Cecha nieliniowości umożliwia szybkie i trwałe uszkodzenie (rozmagnesowanie) AlNiCo magnesem neodymowym NdFeB, a ferrytu także magnesem samarowo-kobaltowym SmCo. Rozmagnesowaniu ulega również magnetodielektryk, a w szczególności znaki magnetyczne (sposób namagnesowania) wykorzystywane we wskaźniku pola magnetycznego MFI-3 lub MFI-4 [7, 22]. Stan ten skutkuje wytworzeniem dużego uchybu dodatniego ε licznika indukcyjnego (Ww>Wp):
gdzie:
ε – wartość uchybu, w [%],
Ww – wartość wskazania badanego licznika, w [kWh],
Wp – wartość uznawana za poprawną, w [kWh].
Uchyb dodatni, tj. ε>0 w przypadku licznika indukcyjnego oznacza, że jego tarcza kręci się znacznie szybciej zawyżając – po uszkodzeniu – wskazania i opłaty (czasem nawet kilkanaście czy kilkadziesiąt razy [14]). Zakładając – wzór (2) i (rys. 7.) – rozmagnesowanie po krzywej B/(μ0⋅H)=-8, widać (rys. 8.) trwałe przesunięcie punktu pracy z P1 poprzez P2 do P3, dla którego gęstość energii H3⋅B3 jest mniejsza od Hopt⋅Bopt (punkt pracy P1 uznawany za optymalny leży poniżej punktu o maksymalnej gęstości energii Pa, dla którego występuje (B⋅H)max (dane na rysunku 2.)).
W konsekwencji, magnes hamujący wytwarza mniejszą indukcję (wzór (3)) w szczelinie powietrznej, w której znajduje się tarcza licznika (rys. 6.) i dla stanu nierównowagi momentów napędowego i hamującego (wzór (5) w postaci n≠(c1/c2)P) tarcza licznika indukcyjnego obraca się z większą prędkością niż prawidłowa. Uszkodzenie ma charakter trwały, a dla jednoznacznego wyjaśnienia sprawy sądy wymagają zazwyczaj dowodu dodatkowego lub ekspertyzy potwierdzającej nielegalny pobór energii elektrycznej [9].
Dla zgodnego oddziaływania zewnętrznego pola magnetycznego z magnesem hamującym, w liczniku pojawia się składowa spowalniająca nieznacznie ruch obrotowy tarczy (fot. 1.), ale jest to niezwykle trudne do uzyskania. W przypadku oddziaływania magnesu neodymowego na obwody cewki prądowej lub napięciowej licznika indukcyjnego (rys. 6.) uchyb ε (wzór (7)) przyjmuje wartości ujemne, tj. tarcza obraca się wolniej, a licznik wskazuje mniej niż faktycznie zużyta energia elektryczna. Oddziaływanie takie ma charakter całkowicie odwracalny, tj. ustaje po usunięciu magnesu. Wykrycie tego typu działania staje się zatem bardziej skomplikowane.
Literatura
- Hasła encyklopedyczne opracowane przez Wydawnictwo Naukowe PWN, Encyklopedia Gazety Wyborczej, 2006.
- SeaGen – pierwsza morska elektrownia pływowa, „Wiadomości Elektrotechniczne”, nr 4/2008, s. 69.
- M. Soiński, Wykorzystanie taśm amorficznych w transformatorach rozdzielczych, „elektro.info” nr 11/2007, s. 48-54.
- B. Wnukowska, M. Kott, Wybrane aspekty bezpieczeństwa elektroenergetycznego kraju, „elektro.info”, nr 3/2008, s. 90-94.
- Podwyżka albo blackout, „Gazeta Wyborcza”, 14.12.2007 r..
- Rządzie, więcej energii, „Gazeta Wyborcza”, 5-6.04.2004 r..
- R. Rygał, M. Soiński, Metoda wykrywania pól magnetycznych poprzez rejestrację trwałych zmian struktury domenowej, III Konferencja Naukowo-Techniczna PTPiREE, Straty Energii Elektrycznej w Spółkach Dystrybucyjnych, Jelenia Góra 20-21.10.2005 r..
- A. Kozłowski, Wskaźnik pola magnetycznego MFI-3 sposobem identyfikacji zadziałania silnym polem magnetycznym na urządzenia pomiarowe, materiały konferencyjne „Oddziaływanie pola magnetycznego na gazomierze i wodomierze”, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych, Monografie, Seria Gazownictwo Nr 3, Warszawa, Czerwiec 2007.
- Zakłócenia wybranej klasy sygnałów zewnętrznym stałym polem magnetycznym na przykładzie liczników energii elektrycznej, Seminarium, Wydział Elektryczny, Politechnika Częstochowska, 17.06.2005 r.
- Strona internetowa Sumitomo Electric: www.sei.co.jp.
- Rare – earth permanent magnets, VACODYM, VACOMAX, Katalog PD-002, Vacuumschmelze GmbH & Co. KG, 2003.
- European Standard EN 14154: Water Meters, Part 3: Test Methods and Equipment, February 2005.
- M. Soiński, Materiały magnetyczne w technice, COSiW, Warszawa, 2002.
- W. Pluta, Ocena wpływu pola magnetycznego magnesu NdFeB na wskazania wybranych liczników energii elektrycznej, Seminarium szkoleniowe PTPiREE, Podlesice k. Częstochowy, 12.06.2006, s. 29-35.
- F. Garbaliński, S. Warzecha, EMC defect in Watt-hour meter (Ferraris) operating in strong, stationary magnetic field, 18th International Wroclaw Symposium and Exhibition on Electromagnetic Compatibility, Wroclaw, 28-30.06.2006, pp. 475-476.
- W. Pluta, R. Rygał, M. Soiński, S. Żurek, Shielding effect of current transformers used in electronic electrical energy meters from impact of external NdFeB magnets, 18th International Wroclaw Symposium and Exhibition on Electromagnetic Compatibility, Wroclaw, 28-30.06.2006, pp. 200-204.
- P. Kępski, R. Pytlech, W. Pluta, R. Rygał, M. Soiński, S. Żurek, Hazardous influence of rare-earth magnets on low-voltage current transformer as the evidence of EMC compatibility lack, 18th International Wroclaw Symposium and Exhibition on Electromagnetic Compatibility, Wroclaw, 28-30.06.2006, pp. 208-212.
- A. Kozłowski, Próba walki ze zjawiskiem nielegalnego poboru wody z wykorzystaniem magnesów neodymowych, „Administrator”, nr 7-8/2007, s. 06-11.
- A. Kozłowski, Metodologia ograniczenia zaniżania wskazań poboru gazu wywołanych wykorzystaniem magnesów neodymowych, Konferencja Izby Gospodarczej Gazownictwa, Nierozliczone ilości gazu – wyznaczanie i metody ograniczania strat, Gdynia, 17-19.10.2007, s. 109-125.
- Strona internetowa: www.mt.com.pl.
- IEC 62053-21, Electricity metering equipment (a.c.) – Particular requirements – Part 21: Static meters for active energy (class 1 and 2), 2003.
- R. Rygał, M. Soiński, The one- and two- threshold magnetic field sensors, Conference EMSA, Coen (France), 30.06.-2.07.2008.
- Strona internetowa: www.lem.com.
- W. F. Ray, C. R. Hewson, High performance Rogowski current transducer, IEEE – IAS Conf., Proceeding, Rome (Italy), September 2000.
- Strona internetowa: www.isabellenhuette.de.
- Current transformers for electronic Watt-hour meters, PB-CT, Catalogue Vacuumschmelze GmbH & Co. KG, 2002.
- M. Soinski, W. Pluta, Amorphous Co- based core under influence of DC magnetic field, Conference Soft Magnetic Materials 17, Bratyslava, 07-09.09.2005.
- M. Soiński, R. Rygał, W. Pluta, P. Kępski, Addressing and EMC Weakness due to Strong Static Magnetic Fields, IEEE International Symposium on Electromagnetic Compatibility, Honolulu, Hawaii – Hawaii Convention Center, 8-13 July 2007.
- M. Mamoń, Monopol na prawo, Gazeta Wyborcza Częstochowa, 30.05.2005.
- Ocena wpływu pola magnetycznego magnesu NdFeB na wskazania wybranych liczników energii elektrycznej, Praca zlecona na rzecz PTPiREE, Wydział Elektryczny, Politechnika Częstochowska, 2006.
- Strona internetowa: www.elektryka.com.pl (karta katalogowa WMN-1).
- Magnetic Field Indicators (European Community Design, No 000485487, Alicante, 21/03/2006).
- Strona internetowa: www.abcsys.com.pl (karta katalogowa wskaźnika magnetycznego).
- Protokół montażu wskaźnika MFI – 3 (www.magneto.pl).
- 241 – PTB-Seminar, Mehrwert - Zertifizierungsdienstleistungen fuer moderne Elektrizitaetszaehler, http://www.ptb.de.
- Zgłoszenie patentowe P.374769, Biuletyn Urzędu Patentowego, nr 22/06.
- Directive 2004/40/EC of the European Parliament and of the Council on the minimum health and safety requirements regarding the exposure of workers to the risks arising from physical agents (electromagnetic fields), 18th (individual Directive within the meaning of Article 16(1) of Directive 89/391/EEC).
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów, DzU 2003, nr 192, poz. 1883.
- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002 w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, DzU 2002, nr 217, poz. 1833.