Oddziaływanie linii i stacji elektroenergetycznych na środowisko - czy pola elektromagnetyczne niskiej częstotliwości mogą wywoływać choroby lub przyspieszać ich rozwój?
Impact of power lines and power stations on the environment Vol 2. Can low frequency electromagnetic fields cause illness or accelerate their development?
Artykuł przedstawia wyniki najnowszych badań in vivo i in vitro oraz badań epidemiologicznych, określających przypuszczalny związek działania pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości ELF (Extra Low Frequency) z wieloma chorobami cywilizacyjnymi. Fot. J. Sawicki
W artykule „Wpływ pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości na organizmy żywe [8] omówiono kwestie oddziaływania pól elektromagnetycznych na środowisko, w tym zdrowie ludzi, na podstawie monografii pt. „Environmental Health Criteria” – wydanej w czerwcu 2007 roku przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), raportu, który powstał w ramach projektu SAGE, oraz raportu opublikowanego na stronach internetowych (bioinitiative.org), znanego w literaturze najczęściej pod nazwą BioInitiative Report.
Zobacz także
dr inż. Elżbieta Niewiedział, dr inż. Ryszard Niewiedział Generacja z OZE a straty energii elektrycznej w sieciach elektroenergetycznych
Długoterminowe światowe prognozy energetyczne przewidują wzrost ogólnego zapotrzebowania na energię, w tym szczególnie energię elektryczną. Konsekwencją tego wzrostu jest konieczność budowy nowych źródeł...
Długoterminowe światowe prognozy energetyczne przewidują wzrost ogólnego zapotrzebowania na energię, w tym szczególnie energię elektryczną. Konsekwencją tego wzrostu jest konieczność budowy nowych źródeł wytwórczych (elektrowni). Jednak ekolodzy wskazują na wzrastające zanieczyszczenie atmosfery wynikające z eksploatacji elektrowni wykorzystujących do produkcji energii paliwa kopalne. W związku z tym zaczęto rozważać rozwój odnawialnych źródeł energii (OZE), które ograniczą emisję zanieczyszczeń...
dr inż. Bartosz Olejnik Ocena skuteczności wybranych kryteriów identyfikacji zakłóceń ziemnozwarciowych implementowanych w urządzeniach EAZ w głębi sieci SN
W nowoczesnych sieciach średniego napięcia około 75% wszystkich awarii to zwarcia doziemne [1, 2]. Spośród wszystkich zwarć doziemnych około 85% to zwarcia cechujące się właściwościami i parametrami wystarczającymi...
W nowoczesnych sieciach średniego napięcia około 75% wszystkich awarii to zwarcia doziemne [1, 2]. Spośród wszystkich zwarć doziemnych około 85% to zwarcia cechujące się właściwościami i parametrami wystarczającymi do zaistnienia procesu samogaśnięcia łuku elektrycznego. Intensywność zwarć doziemnych jest dość duża – przeciętnie notuje się 10–20 zwarć na każde 100 km linii SN w ciągu roku [3].
dr hab. inż. Andrzej Ł. Chojnacki, mgr inż. Zbigniew Kończak, Redakcja Sezonowość oraz przyczyny uszkodzeń elektroenergetycznych sieci dystrybucyjnych
W artykule „Sezonowość oraz przyczyny uszkodzeń elektroenergetycznych sieci dystrybucyjnych”, opublikowanym w nr. 3/2023 „elektro.info”, autor Andrzej Ł. Chojnacki z Politechniki Świętokrzyskiej przedstawił...
W artykule „Sezonowość oraz przyczyny uszkodzeń elektroenergetycznych sieci dystrybucyjnych”, opublikowanym w nr. 3/2023 „elektro.info”, autor Andrzej Ł. Chojnacki z Politechniki Świętokrzyskiej przedstawił wyniki analiz dotyczących sezonowości oraz przyczyn uszkodzeń obiektów eksploatowanych w elektroenergetycznych sieciach dystrybucyjnych 110 kV, SN oraz nn.
W artykule:• Przegląd ważniejszych wydawnictw zwartych wydanych w ostatnich latach na świecie, które zwróciły uwagę na kwestie zagrożeń bezpieczeństwa zdrowia ludzkiego od oddziaływań pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości ELF (Extra Low Frequency)• Rodzaje publikacji naukowych i jakość ich wiarygodności • Obecność tematyki bezpieczeństwa dla zdrowia w programach konferencji, sympozjów i szkół naukowych |
StreszczenieNiniejszy artykuł jest drugim z zaplanowanej serii artykułów dotyczących oddziaływania linii i stacji elektroenergetycznych na środowisko. Prezentuje on dalszy ciąg rozważań poświęconych problematyce oddziaływania na zdrowie ludzi pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości 50/60 Hz (ELF), wytwarzanych między innymi przez instalacje elektroenergetyczne. W artykule przedstawiono wyniki najnowszych badań in vivo i in vitro, a także badań epidemiologicznych, określających przypuszczalny związek pomiędzy narażeniem na działanie pola elektromagnetycznego niskiej częstotliwości ELF (Extra Low Frequency) a chorobami nowotworowymi, zaburzeniami układu nerwowego oraz innymi efektami biologicznymi, które scharakteryzowano w raportach, artykułach popularnonaukowych oraz w wydawnictwach konferencyjnych.AbstractThis article is the second of a planned series of articles on the impact of power lines and power stations on the environment. It presents a further series of reflections on the human health issues of low frequency 50/60 Hz (ELF) electromagnetic fields generated inter alia electroenergetic installation. The article presents the results of the latest in vivo and in vitro studies, as well as epidemiological studies, specifying the hypothetical relationship between ELF (Extra Low Frequency) and cancer diseases, neurological disorders and other biological effects, which was characterized in reports, popular science articles and in conference publications. |
Do innych znaczących wydawnictw zwartych specjalizujących się w tej tematyce można zaliczyć:
- Monografię pt. „Further legal considerations in relation to EMFs, powerlines and a precautionary approach, following the SAGE report Publisher April 2007” [13] („Dalsze rozważania w odniesieniu do pól elektromagnetycznych, linii napowietrznych i działań ostrożnościowych w następstwie informacji zawartych w Raporcie SAGE Group”), która ukazała się w lipcu 2007 roku z inicjatywy organizacji Powerwatch, tj. organizacji typu non-profit odgrywającej ważną rolę w debacie prowadzonej od lat w Wielkiej Brytanii, dotyczącej między innymi wpływu na środowisko pól elektromagnetycznych i promieniowania elektromagnetycznego,
- Raport pt. „Cross-Party Inquiry into Childhood Leukemia and Extremely Low Frequency Electric and Magnetic Fields” [18] („Dochodzenie podjęte przez wszystkie podmioty zainteresowane kwestią związku pomiędzy zachorowalnością dzieci na białaczki a przebywaniem w polach magnetycznych bardzo niskiej częstotliwości), prezentujący najważniejsze wnioski z pięcu dyskusyjnych spotkań roboczych specjalistów z analizowanej dziedziny, które odbyły się w latach 2006–2007;
- Raport pt. „Possible effects of electromagnetic fields (MF) on human heath” [14], stanowiący edycję raportu pt. „Preliminary opinion on possible effects of electromagnetic fields (EMF) on human health”, opublikowany w marcu 2007 r., przygotowany przez Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR).
W roku 2009 r. ukazał się ponad 80-stronicowy raport pt. „Health effects of exposure to EMF”, przygotowany przez komitet naukowy SCENIHR pt. [15]. Uwzględnia on uwagi i wnioski zebrane w toku ponad półtorarocznej dyskusji nad tezami zawartymi w opracowaniu z roku 2007.
W styczniu 2015 r. opublikowano kolejny, prawie 300-stronicowy raport pt. „Potential health effects of exposure to electromagnetic fields (EMF)” [16], opracowany przez komitet naukowy SCENIHR.
Najnowsze opracowanie z roku 2015 [16] poświęcone jest kwestiom oddziaływania pól elektromagnetycznych z różnych zakresów częstotliwości z przedziału 0–300 GHz.
W części raportu poświęconej oddziaływaniu pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości (ELF) na organizmy żywe zestawiono wyniki najnowszych badań epidemiologicznych, badań na zwierzętach (in vivo) oraz na strukturach komórkowych i tkankowych (in vitro), określających związek narażenia na pola ELF z chorobami nowotworowymi, zaburzeniami układu nerwowego i zaburzeniami nuerobehawioralnymi. W raporcie przedstawiono ponadto inne efekty ekspozycji na pola niskiej częstotliwości, w tym wpływ pola ELF na płód oraz zdrowie dzieci, które były narażone na nie w życiu płodowym.
Raport SCENIHR z roku 2015 nie wnosi znaczących nowych faktów w stosunku do opracowania z roku 2009. Stwierdza się bowiem, że wyniki nowych badań epidemiologicznych oraz eksperymentów na zwierzętach, poświęconych ustaleniu związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy ekspozycją na pola ELF a zachorowalnością na niektóre postacie nowotworów (np. białaczka), nie zmieniają poprzedniej oceny, w której stwierdzono, że pola magnetyczne niskiej częstotliwości (ELF) są możliwym czynnikiem rakotwórczym i mogą przyczynić się do wzrostu zachorowań na białaczki u dzieci.
Metaanaliza badań opublikowanych w latach 2000–2009 potwierdza średnio dwukrotnie większe ryzyko wystąpienia białaczki u dzieci narażonych na pola magnetyczne o wartościach średnich powyżej 0,3–0,4 mT. W badaniach przeprowadzonych po roku 2009 zauważono niewielki postęp w wyjaśnieniu wiarygodnego mechanizmu związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy polem magnetycznym a zachorowalnością dzieci na białaczkę.
Z przedstawionych w raporcie [15] badań na zwierzętach nie wynika, że pola magnetyczne niskiej częstotliwości mogą powodować nowotwory lub przyspieszać wzrost wszczepionych komórek nowotworowych. Jedynie pojedyncze badania przeprowadzone na szczurach wykazały przyspieszony rozwój chemicznie indukowanego raka sutka podczas ekspozycji na pola magnetyczne ELF, a inne ujawniły występowanie zmian cytogenetycznych w komórkach szpiku kostnego u szczurów narażonych na długotrwałą ekspozycję na pola magnetyczne o indukcji 1 mT.
Żadne badania na zwierzętach nie potwierdziły jednak wpływu pola magnetycznego na rozwój białaczki i nie wsparły wniosków z badań epidemiologicznych. Spowodowane jest to przede wszystkim brakiem szczurzych modeli białaczki limfoblastycznej.
Badania z roku 2009 [17] i 2011 [19] potwierdziły istnienie ulepszonych modeli białaczki u myszy. Prace nad nimi powinny stać się głównym ich celem.
Analiza nowych badań na zwierzętach, zrelacjonowanych w raporcie SCENIHR z 2015 r., nie dostarczyła wystarczających dowodów na to, że pola elektromagnetyczne ELF przyczyniają się do zwiększonego ryzyka białaczki u dzieci przebywających w sąsiedztwie źródeł pól.
W raporcie [16] stwierdza się, że niektóre badania in vitro wskazują, iż pole magnetyczne niskiej częstotliwości o indukcji większej od 100 mT w połączeniu z czynnikami rakotwórczymi może wywołać zarówno genotoksyczne, jak i inne efekty biologiczne. Badania te nie dostarczają jednak wiarygodnego wytłumaczenia mechanizmów skutków obserwowanych w badaniach epidemiologicznych.
Najnowsze badania nie potwierdziły przede wszystkim występowania relacji przyczynowo-skutkowych między ekspozycją w polu niskiej częstotliwości (ELF) a zgłaszanymi symptomami.
Część badań epidemiologicznych przywołanych w raporcie z 2009 r. sugeruje także możliwy wzrost zachorowalności na chorobę Alzheimera w wyniku długotrwałej ekspozycji w polu magnetycznym o częstotliwości 50/60 Hz. Autorzy raportu dostrzegają jednak potrzebę prowadzenia dalszych badań epidemiologicznych i laboratoryjnych tego zjawiska. Od czasu opublikowania poprzedniej opinii ukazało się tylko kilka nowych badań, które jednak nie potwierdzają poprzedniego wniosku, że narażenie na pole magnetyczne ELF zwiększa ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera.
Z raportu [16] wynika, że istnieją wyniki badań przeprowadzonych na zwierzętach, które potwierdzają wpływ pola magnetycznego o wartościach z przedziału 0,1–1,0 mT na układ nerwowy zwierząt doświadczalnych.
Dostępne są również wyniki badań neurofizjologicznych u ludzi poddawanych ekspozycji na pole magnetyczne. Różniące się jednak rezultaty badań EEG i stosunkowa mała liczba badanych ochotników są powodem tego, że nie można wyciągnąć żadnych istotnych wniosków dotyczących wpływu pola magnetycznego ELF na układ nerwowy człowieka.
Badania przywoływane w tym raporcie sugerują, że długoterminowe narażenie gryzoni na pole magnetyczne o częstotliwości 50 Hz może mieć wpływ na ich pamięć, wywoływać niepokój oraz stany lękowe. Najnowsze badania są zgodne z wcześniejszymi wynikami, w których stwierdzono, że ekspozycja na pola magnetyczne ELF nie ma wpływu na aktywność czy ruchliwość badanych zwierząt.
Niektóre badania sugerują natomiast, że pola magnetyczne mogą wpływać pozytywnie na proces leczenia chorób neurodegeneracyjnych, chociaż takie wnioski wymagają potwierdzenia i prowadzenia dalszych analiz.
Literatura
- Barth A, Ponocny I, Ponocny-Seliger E, Vana N, Winker R. Effects of extremely low-frequency magnetic field exposure on cognitive functions: results of a meta-analysis. Bioelectromagnetics, 2010 April 31(3).
- Chen C, Ma X, Zhong M, Yu Z. Extremely low-frequency electromagnetic fields exposure and female breast cancer risk: a meta-analysis based on 24,338 cases and 60,628 controls. Breast Cancer Research and Treatment, 2010 September 123(2).
- Draper G, Vincent T, Kroll M E, Swanson J.: Childhood cancer in relation to distance from high voltage power lines in England and Wales: a case-control study. British Medical Journal (bmj.com), 2005 June 3.
- Henrykowska G, Jankowski W, Pacholski K, Lewicka M, Smigielski J, Dziedziczak-Buczyńska M, Buczyński A: The effect of 50 Hz magnetic field of different shape on oxygen metabolism in blood platelets: in vitro studies. International Journal Occupational Medicine Environmental Health, 2009 22(3).
- Hirata A, Yamazaki K, Hamada S, Kamimura Y, Tarao H, Wake K, Suzuki Y, Hayashi N, Fujiwara O.: Intercomparison of induced fields in Japanese male model for ELF magnetic field exposures: effect of different computational methods and codes. Radiation Protection Dosimetry, 2010 March 138(3).
- Hug K, Grize L, Seidler A, Kaatsch P, Schüz J: Parental occupational exposure to extremely low frequency magnetic fields and childhood cancer: a German case-control study. American Journal of Epidemiology, 2010 January 1, 171(1).
- Ikehara T, Nishisako H, et al,: Effects of exposure to a time-varying 1.5 T magnetic field on the neurotransmitter-activated increase in intracellular Ca(2+) in relation to actin fiber and mitochondrial functions in bovine adrenal chromaffin cells. Biochimica et Biophysica Acta, 2010 September 9.
- Jaworski M., Szuba M.: Wpływ pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości na organizmy żywe. ElektroInfo, 2017 nr 5.
- Kheifets L, Ahlbom A, Crespi CM, Draper G et al: Pooled analysis of recent studies on magnetic fields and childhood leukaemia. British Journal of Cancer, 2010 September 28,103(7).
- Kołodziejczyk L, Kuźna-Grygiel W, Gonet B, Podraza W: Extremely low frequency magnetic field and the hatching rate of Fasciola hepatica eggs, the fecundity and survival of liver fluke-infected snail, Lymnaea truncatula. Folia Biologica (Kraków), 2010 nr 58(3-4).
- Kroll ME, Swanson J, Vincent TJ, Draper GJ: Childhood cancer and magnetic fields from high-voltage power lines in England and Wales: a case-control study. British Journal of Cancer, 2010 September 28, 103(7)
- Li XW, Lu DQ, Jiang H, Sun WJ: A preliminary study on role of acid sphingomyelinase in receptor clustering induced by 50-Hz magnetic fields. Chinese Journal of Industrial Hygiene and Occupational Diseases, 2009 September 27(9).
- Powerwatch Documents: Further legal considerations in relation to EMFs, powerlines and a precautionary approach, following the SAGE report Publisher, 2007 April.
- SCENIHR Raport: Possible effects of electromagnetic fields (MF) on human heath, 2007 March
- SCENIHR Raport: Health effects of exposure to EMF, 2009.
- SCENIHR Raport: Potential health effects of exposure to electromagnetic fields (EMF), 2015 January.
- Schindler JW, Van Buren D, at al. TEL-AML1 corrupts hematopoietic stem cells to persist in the bone marrow and initiate leukemia. Cell Stem Cell, 2009, 5.
- Stoate H, Connarty M., Gibson I, Gidley S. Hurd N.: Cross-Party Inquiry into Childhood Leukemia and Extremely Low Frequency Electric and Magnetic Fields. Report 2007July.
- Van der Weyden L, Giotopoulos G, at al. Modeling the evolution of ETV6-RUNX1-induced B-cell precursor acute lymphoblastic leukemia in mice. Blood, 2011, 118.
- Zhang X, Liu X, Pan L, Lee I: Magnetic fields at extremely low-frequency (50 Hz, 0,8 mT) can induce the uptake of intracellular calcium levels in osteoblasts. Biochemical and Biophysical Research Communications, 2010 June 4396(3).