Ochrona przeciwporażeniowa urządzeń elektrycznych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru
Rys. Układ zasilania IT [10]: a) pojedyncze zwarcie, b) podwójne zwarcie
Wielokrotnie opisywaliśmy środowisko pożarowe oraz podstawy teorii pożarów, gdzie były prezentowane krzywe pożarowe określone w normie w PN-EN 1363-2:2001 Badanie odporności ogniowej. Część 2: Procedury alternatywne i dodatkowe oraz skutki działania wysokiej temperatury. Termiczne działanie pożaru, zgodnie z prawem Wiedemanna-Franza-Lorenza przekładające się na zmianę rezystancji przewodów elektrycznych, co wpływa na warunki pracy zasilanych urządzeń elektrycznych oraz stan ochrony przeciwporażeniowej.
Zobacz także
dr hab. inż. Stefan Gierlotka Porażenie układu nerwowego człowieka podczas wypadków elektrycznych
Prąd elektryczny, przepływając przez organizm żywy, wywołuje w nim zmiany biologiczne, które nazywamy porażeniem elektrycznym. Uczucie rażenia ciała człowieka prądem elektrycznym przejawia przez pobudzanie...
Prąd elektryczny, przepływając przez organizm żywy, wywołuje w nim zmiany biologiczne, które nazywamy porażeniem elektrycznym. Uczucie rażenia ciała człowieka prądem elektrycznym przejawia przez pobudzanie jego receptorów skórnych. Zależnie od wartości natężenia prądu rażeniowego, pobudzającego receptory skórne układu nerwowego człowieka, zachodzą odpowiednie reakcje odruchowe.
dr inż. Waldemar Jasiński, mgr inż. Piotr Jasiński, mgr inż. Paweł Jasiński Skutki negatywnego oddziaływania prądu elektrycznego na pracowników i urządzenia techniczne podziemnych zakładów górniczych w latach 2016–2022
Prowadzenie ruchu nowoczesnego podziemnego zakładu górniczego nie jest możliwe bez wykorzystania energii elektrycznej. Proces wydobywania kopalin powiązany jest nie tylko z zapewnieniem ciągłości dostaw...
Prowadzenie ruchu nowoczesnego podziemnego zakładu górniczego nie jest możliwe bez wykorzystania energii elektrycznej. Proces wydobywania kopalin powiązany jest nie tylko z zapewnieniem ciągłości dostaw energii, ale także z koniecznością zagwarantowania bezpiecznej eksploatacji maszyn i urządzeń górniczych, zgodnie z DTR i instrukcjami eksploatacji.
Opracował zespół ekspercki Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpożarowej – PIB Przeciwpożarowy wyłącznik prądu (część 3.)
Przeciwpożarowy wyłącznik prądu (PWP) w obiekcie budowlanym jest instalacją urządzenia przeciwpożarowego, którego podstawowym i głównym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa (ochrona przed porażeniem...
Przeciwpożarowy wyłącznik prądu (PWP) w obiekcie budowlanym jest instalacją urządzenia przeciwpożarowego, którego podstawowym i głównym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa (ochrona przed porażeniem elektrycznym) ekipom ratowniczym prowadzącym działania ratowniczo-gaśnicze w obszarze, strefie pożarowej objętej i chronionej instalacją PWP. Działanie instalacji PWP polega na odcięciu dopływu prądu elektrycznego do wszystkich obwodów z wyjątkiem obwodów zasilających instalacje i urządzenia, których...
Podstawowe wymagania w zakresie ochrony przeciwporażeniowej dla instalacji elektrycznych nn zostały określone w normie PN-HD 60364-4-41:2017-09 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym [2], zgodnie z którą każdy środek ochrony powinien składać się z:
- odpowiedniej kombinacji niezależnych środków zapewniających ochronę podstawową i ochronę przy uszkodzeniu lub,
- środka ochrony wzmocnionej zapewniającej ochronę podstawową i ochronę przy uszkodzeniu.
Wzajemne powiązania poszczególnych środków ochrony przedstawia rysunek 1.
Spośród środków ochrony podstawowej przedstawionych na rysunku 2., w instalacjach elektrycznych, które muszą funkcjonować w czasie pożaru, dopuszcza się jedynie izolację podstawową pod warunkiem spełnienia cechy ognioodporności przez wymagany czas np. 90 minut.
Do środków ochrony przy uszkodzeniu, dopuszczonych do stosowania w instalacjach przewidzianych do funkcjonowania w czasie pożaru zgodnie z normą PN-HD 60364-4-41: 2017-09 [2] należy zaliczyć:
- samoczynne wyłączenie zasilania w układzie TN (TN-S; TN-C-S; TN-C),
- samoczynne wyłączenie zasilania w układzie IT, pod warunkiem, że przy podwójnym zwarciu automatycznie przekształci się on w układ zasilania TN,
- nieuziemione połączenia wyrównawcze miejscowe,
- obniżenie napięcia dotykowego do wartości dopuszczalnej długotrwale: UST ≤ UL.
Ograniczenie wyboru układu zasilania w instalacjach elektrycznych funkcjonujących w czasie pożaru wynika bezpośrednio z tabeli 1., w której podane zostały dopuszczalne czasy samoczynnego wyłączenia. Na rysunku 3. został przedstawiony obwód zwarcia w układzie zasilania TN-C-S, który jest powszechnie stosowany w budynkach.
Tab. 1. Dopuszczalne czasy samoczynnego wyłączenia poszczególnych układach zasilania określone w normie PN-HD 60364-4-41:2009 [1, 2]
Warunek samoczynnego wyłączenia zasilania w obwodzie przedstawionym na rysunku 3., należy określić wzorem (1):
Ia – prąd wyłączający w czasie określonym w normie PN-HD 60364-4-41: 2017-09 (tab. 1.),
U0 – napięcie pomiędzy przewodem fazowym a przewodem PE lub PEN,
Ik – spodziewany prąd zwarcia jednofazowego,
ZT – impedancja uzwojeń transformatora,
Zp – impedancja przewodów obwodu zwarciowego.
Układ zasilania IT (rys. 4.) może być stosowany jedynie wtedy, gdy przy drugim zwarciu przejdzie w układ zasilania TN, a samoczynne wyłączenie zasilania nastąpi w czasie nie dłuższym od określonego w normie PN-HD 60364-4-41:2017-09 [2] (pojedyncze zwarcie – rys. 4a, nie stwarza zagrożenia porażeniowego). Spełnienie tego wymagania jest możliwe jedynie przy zastosowaniu uziemienia zbiorowego (rys. 5.).
Takie rozwiązanie pozwala na pominięcie odczytu wskazań Układu Kontroli Stanu Izolacji (UKSI), który w warunkach pożaru staje się nieprzydatny. Układ zasilania TT (rys. 6.) w instalacjach, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej, nie może być stosowany z uwagi na stwarzane zagrożenia porażeniowe.
W czasie zwarcia, prąd płynie w obwodzie obejmującym przewody oraz uziemienia RA i RB w przeciwieństwie do układu zasilania TN, gdzie płynął wyłącznie przewodami. Obwód zwarciowy w tym przypadku tworzy dzielnik napięciowy, w którym na rezystancji RA odkłada się napięcie o wartości bliskiej napięciu U0 (napięcie pomiędzy przewodem fazowym a uziemionym przewodem ochronnym). Dzieje się tak, ponieważ rezystancja oporów uziemienia roboczego i ochronnego (RA + RB) występująca w obwodzie zwarcia jest znacznie większa od rezystancji pozostałej części obwodu zwarciowego, na którą składa się suma impedancji uzwojenia transformatora oraz impedancja przewodów stanowiących część obwodu zwarciowego. Duże wartości rezystancji uziomów powodują, że mogą powstać trudności w spełnieniu wymagań samoczynnego wyłączenia i konieczne będzie zastosowanie wyłączników różnicowoprądowych, których stosowanie jest zabronione ze względu na warunki środowiskowe panujące w czasie pożaru (pod działaniem wysokiej temperatury degradacji ulega izolacja, co skutkuje niekontrolowanymi zadziałaniami wyłączników różnicowoprądowych prowadząc do pozbawienia funkcji zasilanego urządzenia.
W układzie zasilania IT obwód zwarcia zamyka się przez duże pojemności oraz rezystancje dużej wartości, jakie występują pomiędzy przewodami fazowymi linii oraz ziemią. Powoduje to przepływ prądów o małej wartości i pojawianie się napięć dotykowych o wartościach dopuszczalnych długotrwale. Obwód zwarcia dla zwarć pojedynczych i podwójnych oraz wymagania stawiane ochronie przeciwporażeniowej przedstawia rysunek 4., oraz wzory (2) i (3). Bardzo dużo kontrowersji budzi przyjęte wymaganie dla warunku samoczynnego wyłączenia w układzie IT przy podwójnym zwarciu. Jeśli warunek samoczynnego wyłączenia zasilania w każdym obwodzie z osobna zaostrzy się, przyjmując dwukrotną wartość prądu wyłączającego (2Ia) to przy dowolnej kombinacji zwarcia dwufazowego, co najmniej jedno z pobudzonych zabezpieczeń nadprądowych zadziała w wymaganym czasie. Stąd wymagania określające warunek samoczynnego wyłączenia przy podwójnym zwarciu [1; 2]:
z przewodem neutralnym:
bez przewodu neutralnego:
W przeciwnym przypadku należałoby rozpatrywać następującą ilość przydatków, które podlegały by ocenie (gdzie: N – liczba zasilanych odbiorników ze wspólnego źródła):
W układzie zasilania TT sprawa nie jest już tak prosta jak w układzie TN lub układzie IT.
Schemat układu TT wraz z obwodem zwarcia przedstawia rysunek 6.
Warunek samoczynnego wyłączenia dla układu zasilania w układzie TT jest uzależniony od rodzaju zabezpieczenia, który zgodnie z wymaganiami normy PN-HD 60364-4-41:2017-09[2], należy określić następująco:
przy zabezpieczeniu nadprądowym:
przy zabezpieczeniu różnicowoprądowym:
Obowiązująca od 2009 roku norma PN-HD 60364-4-41:2009 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Instalacje dla ochrony bezpieczeństwa. Część 4-41: Ochrona przed porażeniem elektrycznym, została skierowana do archiwum i zastąpiona normą PN-HD 60364-4-41:2017-09 [2]. W nowej normie wprowadzono następujące zmiany w stosunku do jej poprzedniczki:
zmiana jednego czasu z 5 s na 1 s dla układu TN przy napięciu dc w przedziale napięć 120 V < U0 ≤ 230 V,
czasy podane w normie dotyczą obwodów odbiorczych:
- gniazd wtyczkowych o prądzie znamionowym In ≤ 63 A,
- z odbiornikami zainstalowanymi na stałe o prądzie znamionowym In ≤ 32 A.
W pozostałych przypadkach dopuszczalny czas samoczynnego wyłączenia nie może przekraczać 5 s.
Zgodnie z normą PN-HD 60364-4-41:2017-09 [2], ochrona przeciwporażeniowa przez samoczynne wyłączenie jest skuteczna jeżeli przy zwarciu pomiędzy przewodem fazowym L, a przewodem ochronnym PE lub przewodem ochronno-neutralnym PEN:
- następuje wyłączenie zasilania w czasie nie dłuższym od określonego w tabeli 1.,
- napięcie dotykowe UST nie przekroczy napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale UL, o wartości określonej w ww. normie.
Metodę ochrony przeciwporażeniowej przez sterowanie wartością spodziewanego napięcia dotykowego wyjaśnia rysunek 7.
W normie PN-HD 60364-4-41:2017-09 [2], wprowadzono obowiązek stosowania wyłączników różnicowoprądowych w obwodach oświetleniowych obiektów komunalnych (wymóg ten nie dotyczy oświetlenia awaryjnego oraz oświetlenia ewakuacyjnego).
Zasilanie z generatora zespołu prądotwórczego
Zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 12101:10:2007 Systemy kontroli rozprzestrzeniania dymu i ciepła. Część 10: Zasilacze [3], zespół prądotwórczy może stanowić źródło zasilania podstawowego lub awaryjnego. Przejęcie zasilania urządzeń przeciwpożarowych przez generator zespołu prądotwórczego wprowadza odmienne warunki w stosunku do zasilania z systemu elektroenergetycznego (SEE), co przekłada się na odmienne warunki ochrony przeciwporażeniowej. Podczas zwarć w zasilanej instalacji przez generator zespołu prądotwórczego, impedancja źródła ulega zmianie wraz z upływem czasu trwania zwarcia. W chwili wystąpienia zwarcia ulega zmianie rozpływ strumieni magnetycznych w generatorze zespołu prądotwórczego, którego przebieg wraz z upływem czasu przedstawia rysunek 8.
Rys. 8. Przebieg wypychanego poza wirnik strumienia stojana [10]: a) stan podprzejściowy, b) stan przejściowy, c) stan ustalony
W początkowej fazie zwarcia nazywanej stanem podprzejściowym, wskutek działania klatki tłumiącej, strumień główny wytwarzany przez prądy płynące w uzwojeniu stojana jest wypychany poza wirnik (rys. 8a). W stanie tym reaktancja generatora charakteryzuje się małą wartością, wynoszącą przeciętnie (10 – 15)% wartości reaktancji generatora w stanie statycznym. Stan ten trwa bardzo krótko ze względu na małą wartość elektromagnetycznej stałej czasowej T obwodu zwarcia, wynoszącej dla generatorów nn, średnio 0,01 s. Działanie klatki tłumiącej ze względu na małą wartość jej rezystancji szybko ustaje, co skutkuje powolnym wchodzeniem strumienia głównego w wirnik. Stan ten nazywany stanem przejściowym (rys. 8b) charakteryzuje wzrost reaktancji generatora, która dla generatorów nn wynosi średnio (30 – 40)% wartości reaktancji znamionowej generatora.
Generator w krótkim czasie przechodzi w stan ustalony zwarcia, co objawia się dalszym wzrostem reaktancji obwodu zwarciowego. W stanie ustalonym zwarcia strumień główny oraz strumień wzbudzenia zamykają się w przez wirnik generatora (rys. 8c). Ponieważ kierunki tych strumieni są przeciwne, strumień wypadkowy ulega zmniejszeniu. Zjawisko to prowadzi do gwałtownego wzrostu reaktancji generatora, która dla generatorów nn wynosi (200 – 300)% wartości reaktancji statycznej generatora. W celu porównania zachowania się transformatora i generatora w czasie zwarcia, na rysunku 9. przedstawiono przebieg strumienia magnetycznego w transformatorze dwuuzwojeniowym w różnych stanach pracy.
Rys. 9. Przebieg drogi strumienia magnetycznego w transformatorze dwuuzwojeniowym różnych stanach jego pracy [10]: a) stan biegu jałowego, b) stan pracy ustalonej, c) stan zwarcia
Z rysunku tego wynika, że droga strumienia magnetycznego nie ulega zmianie, przez co parametry zwarciowe transformatora pozostają niezmienione w czasie zwarcia (pominięte zostały zmiany strumienia rozproszenia, które praktycznie nie mają wpływu na parametry zwarciowe transformatora). W zespołach prądotwórczych konstruowanych obecnie, instalowany jest regulator prądu wzbudzenia wyposażony w układ forsowania, który pozwala podczas zwarcia na utrzymanie określonej wartości reaktancji generatora. Wartość ta charakteryzowana jest krotnością prądu znamionowego generatora, utrzymywaną przez czas nie dłuższy niż 10 s (najczęściej: 3·InG). Ograniczenie czasowe utrzymywania określonej wartości reaktancji generatora podczas zwarcia wynika z warunku wytrzymałości izolacji uzwojeń generatora. Wydłużenie tego czasu może skutkować zniszczeniem izolacji uzwojeń generatora. Przebieg zmienność impedancji generatora podczas zwarć oraz zmienność prądów zwarciowych przedstawia rysunek 10.
Rys. 10. Unormowany przebieg zmienności impedancji generatora zespołu prądotwórczego podczas zwarć oraz zmienności prądu zwarciowego [10]: 1 – zmienność prądów zwarciowych; 2 – zmienność impedancji generatora w czasie zwarcia
Zjawisko to powoduje, że pomimo działania układu forsowania wzbudzenia, impedancja generatora zespołu prądotwórczego jest znacznie większa od impedancji transformatora elektroenergetycznego przyłączonego do Systemu Elektroenergetycznego o takiej samej mocy jak moc zespołu prądotwórczego. Ponieważ impedancja transformatora oraz impedancja generatora w czasie działania automatyki forsowania wzbudzenia generatora (10 s, od powstania zwarcia) wyraża się wzorami (7) oraz (8) [10]:
stosunek parametrów zwarciowych tych źródeł przy jednakowych mocach (SnG = ST), wyniesie:
gdzie:
ZT – impedancja transformatora, w [Ω],
Zk1G – impedancja generatora zespołu prądotwórczego w czasie funkcjonowania automatyki forsowania wzbudzenia, w [Ω],
n – krotność prądu znamionowego generatora zespołu prądotwórczego podczas zwarć na zaciskach generatora, podawana przez producenta zespołów DTR, w [-],
UnT – napięcie nominalne transformatora, w [kV],
UnG – napięcie nominalne generatora zespołu prądotwórczego, w [kV],
SnT – znamionowa moc pozorna transformatora, w [MVA],
SnG – znamionowa moc pozorna generatora zespołu prądotwórczego, [MVA],
xk – napięcie zwarcia transformatora: xk = 0,045 dla S ≤ 400 kVA; xk = 0,06 dla S ≥ 500 kVA.
Po ustaniu działania automatyki forsowania wzbudzenia, kiedy zwarcie przechodzi w stan ustalony (reaktancja generatora wzrasta o 300% w stosunku do wartości znamionowej), stosunek impedancji tych źródeł wyniesie odpowiednio: 22 lub 16,7. Przy takich warunkach zasilania może się okazać, że ochrona przeciwporażeniowa przez samoczynne wyłączenie przy zasilaniu z generatora zespołu prądotwórczego w warunkach pożaru bez zastosowania wyłączników różnicowoprądowych, których stosowanie w obwodach zasilania urządzeń ppoż. jest zabronione, jest nieskuteczna. Przyczyną tego stanu jest ograniczona wartość mocy zwarciowej generatora zespołu prądotwórczego:
w stosunku do mocy Systemu Elektroenergetycznego (SEE), szacowanej w przybliżeniu jako „nieskończona”, co symbolicznie zostało przedstawione na rysunku 11.
W tabeli 2. podano moce zwarciowe wybranych zespołów prądotwórczych nn.
W takim przypadku pomocne może być sterowanie wartością spodziewanego napięcia dotykowego UST, tak by jego wartość nie przekraczała wartości napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale UL. Postępowanie takie jest zgodne z normą PN-HD 60364-4-41:2017-09 [2], a sposób realizacji tego zalecenia (przy uproszczonym założeniu: ZPE ≈ RPE ) wyjaśnia rysunek 12.
Rys. 12. Metodyka wyznaczania przekroju przewodu ochronnego SPE łączącego chronione urządzenie z GSU, dla spełnienia warunku UST ≤ UL [10]
Dokładna analiza rysunku 12. prowadzi do oceny dwóch przypadków:
a) jeżeli Ik ≥ Ia – czy spodziewane napięcie dotykowe UST jakie powstanie na częściach przewodzących dostępnych chronionego urządzenia, w warunkach zakłóconych nie przekroczy napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale UL. Wówczas wymagany przekrój przewodu PE łączącego chronione urządzenie z GSU należy wyznaczyć ze wzoru (10) [10]:
gdzie:
UST – spodziewana wartość napięcia dotykowego,
GSU – główna szyna uziemiająca,
SPE – minimalny przekrój przewodu ochronnego, gwarantujący spełnienie warunku UST ≤ UL,
kx – współczynnik korekcyjny uwzględniający wpływ temperatury pożaru,
l – długość przewodu łączącego odbiornik z GSU,
Ia – prąd wyłączający zabezpieczenie w czasie określonym w tabeli 1.,
RPE – rezystancja przewodu ochronnego,
γ – konduktywność przewodu ochronnego łączącego chroniony odbiornik z GSU).
b) jeżeli Ik ≥ Ia – czy nastąpi samoczynne wyłączenie zasilania w czasie nie dłuższym od określonego w normie PN-HD 60364-4-41:2017-09 [2].
Przyjęcie takiego sposobu rozwiązania ochrony przeciwporażeniowej gwarantuje jej zachowanie przy dowolnej wartości spodziewanego prądu zwarciowego Ik.
Kolejnym ważnym problemem z punktu widzenia bezpieczeństwa oraz pewności zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru jest lokalizacja Rozdzielnicy Głównej Budynku (RGB). Przy podejmowaniu decyzji dotyczącej miejsca instalacji RGB, należy wyznaczyć osobną strefę pożarową o odporności ogniowej REI zgodniej z wymaganiami Scenariusza Rozwoju Zdarzeń Pożarowych.
Energię elektryczną do RGB należy doprowadzić kablem (zespołem kablowym: kabel wraz z jego konstrukcją nośną) o wymaganej odporności ogniowej lub kablem nieposiadającym odporności ogniowej prowadzonym w kanale kablowym wykonanym z materiałów ognioodpornych, gwarantujących podtrzymanie funkcji przez wymagany czas określony w Scenariusz Rozwoju Zdarzeń pożarowych. Jeżeli Rozdzielnia Główna nie stanowi osobnej strefy pożarowej, należy w instalacji budynku wydzielić sekcje ppoż. i zainstalować ją w obudowie spełniającej wymogi dla osobnej strefy pożarowej oraz zasilić przewodem (zespołem kablowym) posiadającym cechę podtrzymania funkcji zgodną z wymaganiami określonymi w Scenariuszu Rozwoju Zdarzeń Pożarowych. Zasilanie urządzeń ppoż. należy realizować sprzed przeciwpożarowego wyłącznika prądu. W takim przypadku zasilanie RGB powinno zostać przerwane wraz z zadziałaniem przeciwpożarowego wyłącznika prądu. Natomiast zasilanie do odbiorników, których funkcjonowanie jest niezbędne pomimo zadziałania przeciwpożarowego wyłącznika prądu, uruchamianego na polecenie dowódcy akcji ratowniczo-gaśniczej pozostaje aktywne na czas niezbędny do przeprowadzenia ewakuacja osób uwięzionych w płonącym budynku. Po zakończonej ewakuacji zasilanie urządzeń funkcjonujących w czasie pożaru może zostać wyłączone przez drugi wyłącznik, zdefiniowany w normie PN-HD 60364-5-56:2019-01 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 5-56: Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Decyzję w tym zakresie podejmuje dowódca akcji ratowniczo-gaśniczej, na wyposażeniu którego jest klucz dostępu do dedykowanego wyłącznika.
W marcowym numerze „elektro.info” zostanie opisana metodyka zasilania obwodów przeciwpożarowych w budynku zasilanym z sieci elektroenergetycznej o układzie zasilania TT.
Literatura
- PN-HD 60364-4-41: 2009 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym.
- PN-HD 60364-4-41: 2017-09 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochronadla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym.
- PN-EN 12101:10: 2007 Systemy kontroli rozprzestrzeniania dymu i ciepła. Część 10: Zasilacze
- PN-HD 60364-5-56:2019-01 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część5-56: Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Instalacje bezpieczeństwa
- PN-HD 603664-5-52:2011 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 5-52: Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Oprzewodowanie.
- PN-HD 60364-6:2016 – 07 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 6: Sprawdzanie.
- A. Kanicki -Wyznaczanie wielkości zwarciowych w systemach elektroenergetycznych – Łódź 2001
- E. Musiał – Współistnienie układów TN oraz TT: www.epismo-aez.pl
- N SEP-E 005 Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru.
- J. Wiatr, M. Orzechowski – Poradnik Projektanta Elektryka – wydanie VI – 2021; Grupa Medium Sp. z o. o. Sp. K
- M. Abramowicz, R. G. Adamski, Bezpieczeństwo pożarowe budynków, cz. 1, SGSP, Warszawa 2002.