Oddziaływanie pola elektromagnetycznego
towarzyszącego funkcjonowaniu linii napowietrznych najwyższych napięć na uprawy sadownicze oraz bezpieczeństwo prowadzenia prac sadowniczych
Oddziaływanie pola elektromagnetycznego, fot. pixabay.com
W niektórych regionach kraju budowa linii napowietrznych najwyższych napięć (400 kV) wiąże się z koniecznością ich lokalizacji na terenach, na których prowadzona jest intensywna gospodarka sadownicza. Przykładem niech będzie budowana aktualnie w centralnej Polsce dwutorowa linia o napięciu 400 kV, której kilkanaście przęseł przecina intensywnie prowadzone od lat uprawy sadownicze. Sytuacja taka, sygnalizowana w postaci obaw, niepokojów, a niekiedy protestów właścicieli upraw sadowniczych, każe rozważyć zarówno kwestie związane z oddziaływaniem pola elektromagnetycznego towarzyszącego pracy linii napowietrznej na wspomniane uprawy, jak również zagadnienia związane z bezpieczeństwem pracy przy prowadzeniu gospodarki sadowniczej pod przewodami linii napowietrznej, w szczególności, gdy jest ona prowadzona z wykorzystaniem środków technicznych.
Zobacz także
dr inż. Elżbieta Niewiedział, dr inż. Ryszard Niewiedział Generacja z OZE a straty energii elektrycznej w sieciach elektroenergetycznych
Długoterminowe światowe prognozy energetyczne przewidują wzrost ogólnego zapotrzebowania na energię, w tym szczególnie energię elektryczną. Konsekwencją tego wzrostu jest konieczność budowy nowych źródeł...
Długoterminowe światowe prognozy energetyczne przewidują wzrost ogólnego zapotrzebowania na energię, w tym szczególnie energię elektryczną. Konsekwencją tego wzrostu jest konieczność budowy nowych źródeł wytwórczych (elektrowni). Jednak ekolodzy wskazują na wzrastające zanieczyszczenie atmosfery wynikające z eksploatacji elektrowni wykorzystujących do produkcji energii paliwa kopalne. W związku z tym zaczęto rozważać rozwój odnawialnych źródeł energii (OZE), które ograniczą emisję zanieczyszczeń...
dr inż. Bartosz Olejnik Ocena skuteczności wybranych kryteriów identyfikacji zakłóceń ziemnozwarciowych implementowanych w urządzeniach EAZ w głębi sieci SN
W nowoczesnych sieciach średniego napięcia około 75% wszystkich awarii to zwarcia doziemne [1, 2]. Spośród wszystkich zwarć doziemnych około 85% to zwarcia cechujące się właściwościami i parametrami wystarczającymi...
W nowoczesnych sieciach średniego napięcia około 75% wszystkich awarii to zwarcia doziemne [1, 2]. Spośród wszystkich zwarć doziemnych około 85% to zwarcia cechujące się właściwościami i parametrami wystarczającymi do zaistnienia procesu samogaśnięcia łuku elektrycznego. Intensywność zwarć doziemnych jest dość duża – przeciętnie notuje się 10–20 zwarć na każde 100 km linii SN w ciągu roku [3].
dr hab. inż. Andrzej Ł. Chojnacki, mgr inż. Zbigniew Kończak, Redakcja Sezonowość oraz przyczyny uszkodzeń elektroenergetycznych sieci dystrybucyjnych
W artykule „Sezonowość oraz przyczyny uszkodzeń elektroenergetycznych sieci dystrybucyjnych”, opublikowanym w nr. 3/2023 „elektro.info”, autor Andrzej Ł. Chojnacki z Politechniki Świętokrzyskiej przedstawił...
W artykule „Sezonowość oraz przyczyny uszkodzeń elektroenergetycznych sieci dystrybucyjnych”, opublikowanym w nr. 3/2023 „elektro.info”, autor Andrzej Ł. Chojnacki z Politechniki Świętokrzyskiej przedstawił wyniki analiz dotyczących sezonowości oraz przyczyn uszkodzeń obiektów eksploatowanych w elektroenergetycznych sieciach dystrybucyjnych 110 kV, SN oraz nn.
Warto zwrócić uwagę, że osoby przebywające w sadach znajdujących się na trasie planowanej do wybudowania dwutorowej linii napowietrznej 400 kV można uznać, zgodnie z zapisami zawartymi w przepisach BHP [12], jako osoby potencjalnie narażone na pole elektromagnetyczne (pole-EM). Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole elektromagnetyczne [12], osoba potencjalnie narażona to każda osoba mająca dostęp do miejsca narażenia, mimo że nie wykonuje pracy przy użytkowaniu źródła pola elektromagnetycznego (w tym przypadku napowietrznej linii elektroenergetycznej). W takiej sytuacji należy przeprowadzić ocenę potencjalnego narażenia tych osób na pole elektromagnetyczne o częstotliwości 50 Hz, którego źródłem będzie napowietrzna linia elektroenergetyczna o napięciu 400 kV planowana do przeprowadzenia nad szeregiem działek sadowniczych. Należy zatem wyznaczyć przestrzeń pola-EM stref ochronnych rozumianą jako przestrzeń pracy, w której natężenie pola-E lub natężenie pola-M przekracza limit dolnej granicy strefy pośredniej, odpowiednio IPNp-E lub IPNp-H, określony w rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 czerwca 2016 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [11].
Wpływ pól elektromagnetycznych na prowadzenie gospodarki sadowniczej
Organizmy żywe, w tym także rośliny (drzewa, krzewy, owoce itd.) przystosowały się w przebiegu ewolucji do bytowania w warunkach naturalnych pól elektrycznych i magnetycznych Ziemi, natomiast o ich przystosowaniu do funkcjonowania w polach elektromagnetycznych (PEM) o różnych częstotliwościach i poziomach natężeń, wytwarzanych sztucznie przez człowieka, niewiele jeszcze wiadomo. Wpływ tego rodzaju pól na organizmy żywe wydaje się być całkowicie nieszkodliwy, dopóki możliwe jest samodzielnie jego zrekompensowanie, poprzez mechanizmy adaptacyjne, kompensacyjne czy regeneracyjne, czyli dopóki zostaje zachowana homeostaza organizmu. Po przekroczeniu granic tolerancji fizjologicznej efekty oddziaływania (korzystne lub niekorzystne) zaczynają być widoczne.
Badania wpływu pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości (50/60 Hz), występujących w otoczeniu linii napowietrznych najwyższych napięć, na rośliny, w tym uprawne, a także zwierzęta i owady rozpoczęły się w połowie XX wieku i stanowiły uzupełnienie szeroko zakrojonych badań nad oddziaływaniem tego rodzaju pól na zdrowie ludzi, przede wszystkim tych zamieszkujących w niewielkich odległościach od linii napowietrznych wysokiego napięcia.
Pola elektromagnetyczne mogą oddziaływać na organizmy żywe bezpośrednio trzema sposobami: indukując w organizmie pola lub prądy elektryczne, a także wywołując szok spowodowany działaniem prądu oraz pośrednio poprzez zmiany w środowisku ich życia.
Dotychczas uzyskane wyniki badań wskazują, że pole elektromagnetyczne, a zwłaszcza jego składowa magnetyczna niskiej częstotliwości, różnie oddziałuje na organizmy roślinne i zwierzęce. Większość doniesień wskazuje, że wpływ ten jest korzystny, chociaż jak dotąd niewiele wiadomo na temat mechanizmu interakcji pole elektromagnetyczne – organizm żywy. Nieliczne prace stwierdzające niekorzystne efekty oddziaływania dotyczą stosowania w badaniach doświadczalnych pól o bardzo dużych wartościach natężeń, które nie występują w pobliżu napowietrznych linii elektroenergetycznych wysokiego napięcia [15]. Także i w tych przypadkach mechanizm oddziaływania pola na struktury żywe nie został zbadany.
Oddziaływanie na drzewa owocowe
Wydaje się zrozumiałe, że właścicieli sadów, które znajdują się pod przewodami linii napowietrznej wysokiego napięcia najbardziej interesują potencjalne skutki oddziaływania tego rodzaju linii na rozwój i plonowanie drzew owocowych. Przy analizie tych sytuacji należy pamiętać, że na parametry roślin (drzew owocowych) rosnących pod liniami napowietrznymi wysokiego napięcia wpływa nie tylko towarzyszące ich funkcjonowaniu pole elektromagnetyczne, ale także, a może przede wszystkim, inne czynniki środowiskowe co sprawia, że problem ten jest wyjątkowo złożony i należy go rozpatrywać kompleksowo.
W dostępnej literaturze brak informacji o wpływie pól elektromagnetycznych o częstotliwości 50 Hz na drzewa owocowe. Jednak właściciele sadów, nad którymi biegną linie napowietrzne wysokiego napięcia (m.in. okolice Łowicza i Warki) nie odnotowują zmian w drzewostanie, produktywności drzew i wielkości owoców. Podobną opinię miało 75% sadowników z regionu Wielkopolski nie oponując przeciwko budowie linii znajdującej się nad ich sadami. Pochodzące z tych sadów owoce (głównie jabłka) były równie chętnie kupowane, jak owoce pochodzące z plantacji leżących z dala od wspomnianych linii.
Wiele doniesień literaturowych wskazuje, że przemienne pole magnetyczne niskiej częstotliwości korzystnie wpływa na kiełkowanie nasion drzew owocowych [2]. W owocach jabłek odmiany Rubin, Ligol i Golden Delicious poddanych działaniu pola magnetycznego o częstotliwości 50 Hz i natężeniu 80 A/m stwierdzono zwiększenie zawartości cukrów prostych, szczególnie glukozy. Nie stwierdzono natomiast zmian w zawartości wody i kwasowości owoców [16]. Wzrost zawartości glukozy, a tym samym zmiana stosunku glukoza/fruktoza, poprawia właściwości odżywcze owoców z powodu odmiennego metabolizmu tych cukrów w organizmie ludzkim. Fruktoza, metabolizowana szybciej, stymuluje wątrobę do produkcji tłuszczów oraz „złego” cholesterolu (LDL). Dlatego obniżenie jej zawartości podnosi walory żywieniowe owoców.
Owady użytkowe
Dla prawidłowej produktywności wielu gatunków roślin, w tym drzew owocowych, konieczne są zapylacze, czyli organizmy przenoszące pyłek pomiędzy odpowiednimi roślinami. Dla większości gatunków rosnących w Polsce są to pszczoły miodne (Apis mellifera) zapylające 90% drzew i krzewów owocowych, a w dalszej kolejności trzmiele (Bombus), murarka ogrodowa zwana pszczołą samotnicą (Osmia rufa), a także osy np. osa pospolita (Vespula vulgaris).
Olbrzymie monokulturowe plantacje (np. rzepaku) czy wielkopowierzchniowe sady mają zbyt dużą powierzchnię, aby rośliny mogły być zapylone jedynie przez owady występujące w okolicy. Pszczelarze przewożą na takie plantacje ule z odległości nawet kilkuset kilometrów. Poważnym problemem jest występujące w wielu krajach wymieranie rojów pszczelich. Jako jedną z przyczyn tego zjawiska zaczęto wskazywać pola elektromagnetyczne wytwarzane przez linie napowietrzne wysokiego napięcia oraz promieniowanie elektromagnetyczne emitowane przez anteny stacji bazowych telefonii komórkowej.
Doniesienia literaturowe wskazują, że pole elektryczne powoduje zaburzenie zachowań pszczół. W polu elektrycznym o natężeniu 1,4 kV/m zużywają one więcej tlenu i pokarmu, a w polu o natężeniu 4 kV/m wytwarzają mniej miodu i zwiększa się ich śmiertelność. Przy natężeniu pola elektrycznego, którego wartość przekracza 7,4 kV/m rój produkuje więcej ciepła i wykazuje zwiększone ucieczki z ula, a przy natężeniu 50 kV/m pszczoły zaczynają walczyć ze sobą żądląc się na śmierć [9].
Pszczoły z rodzin żyjących pod linią napowietrzną o napięciu 765 kV (natężenie pola elektrycznego pod linią – 7 kV/m) wykazywały zwiększoną aktywność lokomotoryczną, spadek przyrostu masy roju, rozdrażnienie, utratę matki, nietypowy chów matek, spadek liczby komórek z czerwiem, gorsze zimowanie i zużywanie podczas zimy o wiele większej ilości zapasów. Potwierdza to negatywny wpływ tego rodzaju pola na te owady [8], powodowany najprawdopodobniej tzw. szokiem elektrycznym [1].
Składowa magnetyczna pola elektromagnetycznego o wartościach większych niż ok. 340 A/m, a więc niespotykanych w sąsiedztwie linii napowietrznych wysokiego napięcia, może powodować zaburzenia lokalizacji pożytku przez pszczoły [3] poprzez zmianę percepcji pola magnetycznego Ziemi i tym samym zaburzać ich zachowania, szczególnie dotyczące wyszukiwania źródeł pożytku (pyłek i nektar).
Pszczoły posiadają w odwłoku specyficzne komórki zawierające znikomych rozmiarów (średnica 30 nm) cząsteczki o właściwościach magnetycznych, prawdopodobnie magnetytu, co umożliwia im wykrywanie linii sił pola magnetycznego Ziemi i posługiwanie się nim podczas swoich oblotów, w tym także w celu odnajdywania drogi powrotnej do ula [4, 7].
Gdy robotnica znajduje bogate źródło pożytku po powrocie do ula informuje o tym inne pszczoły za pomocą „tańca” w którym liczba i kierunek obrotów oraz wibrowanie odwłokiem wskazują lokalizację pokarmu [13]. Podczas lotu, na skrzydłach pszczoły gromadzą się ładunki elektryczne. Po powrocie pszczoła tańcząc potrząsa rytmicznie skrzydłami i pozbywa się ładunków, generując jednocześnie pole elektromagnetyczne o częstotliwościach z przedziału 180–250 Hz, które jest „odbierane” i „analizowane” przez towarzyszki. Ładunki powstają także w czułkach. Gdy dwie pszczoły o różnie naładowanych czułkach zetkną się ze sobą to prąd płynący w utworzonym w ten sposób obwodzie zamkniętym powoduje powstanie pola elektromagnetycznego. Zewnętrzne pole magnetyczne (np. pole wytwarzane przez linie napowietrzne) może wpływać na ekspresję pola geomagnetycznego, co może doprowadzić do zakłócenia nawigacji pszczół. Pszczoły pod wpływem tego pola traciły orientację i nie potrafiły wrócić do ula. Stwierdzono, że roje usytuowane pod liniami napowietrznymi wysokiego napięcia mają „tendencję do uciekania”, czyli nadmiernego lub przedwczesnego rojenia. Jest to zjawisko uznawane przez pszczelarzy za bardzo niekorzystne.
Wrażliwość pszczół na pole magnetyczne szybko spada wraz ze wzrostem częstotliwości i przy częstotliwości 60 Hz pszczoły mogą wyczuwać pole magnetyczne o natężeniu przekraczającym 80 A/m, natomiast zbierające pożytek robotnice są w stanie odbierać zmiany pola magnetycznego na poziomie ok. 0,03 A/m powyżej naturalnego poziomu pola geomagnetycznego, co pozwala im orientować się w środowisku [6]. Słabe pola elektromagnetyczne powodują wzrost agresywnych zachowań pszczół, co wskazuje na ich wpływ na układ nerwowy tych owadów, szczególnie części koordynujących ich zachowanie i fizjologię. Pole magnetyczne może modyfikować typowy dla tych owadów „taniec” [1,5]. Prawdopodobnie dlatego owady te unikają miejsc o podwyższonych w stosunku do tła, wartościach natężenia pola magnetycznego. Jednak poziom natężenia pola magnetycznego, które może wywołać niekorzystne zmiany ogranicza się do bezpośredniego sąsiedztwa linii przesyłowej.
Poszczególni badacze różnią się znacznie w określaniu parametrów linii napowietrznych mogących mieć negatywny wpływ na pszczoły. Jedni twierdzą, że mogą to powodować linie o napięciu 100 kV, a inni że dopiero linie o napięciu powyżej 300 kV [14]. Znakomita większość danych doświadczalnych wskazuje, że pole elektryczne o natężeniu nie przekraczającym 1 kV/m jest dla pszczół całkowicie bezpieczne, gdyż nie zmienia ich zachowania. Jedna z prac poświęconych tym zagadnieniom [8] sugeruje, że ule powinny być oddalone od osi linii napowietrznych wysokiego napięcia o:
- 14,5 m od linii 110 kV,
- 23,0 m od linii 220 kV,
- 37,0 m od linii 400 kV,
- 65,0 m od linii 750 kV,
co oznacza, że mogą być one lokalizowane nieco poza „pasem technologicznym” linii 400 kV o szerokości 70 m (2x35 m).
Pomimo przypuszczeń o wpływie pól elektromagnetycznych na wymieranie pszczół, głównym winowajcą w tym względzie okazały się pestycydy coraz szerzej i w większych dawkach używane do ochrony roślin uprawnych. Inną przyczyną tego zjawiska mogą być mikroorganizmy, zwłaszcza bakterie i grzyby, zasiedlające ule i wywołujące choroby pszczół.
Spodziewane poziomy pola elektrycznego i magnetycznego
Wstępne oszacowania spodziewanych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii 2400 kV, projektowanej do wybudowania na słupach serii E33, przeprowadzono na etapie sporządzania raportu oddziaływania na środowisko (raportu OOŚ). Wyniki obliczeń, które przeprowadzono dla 5 reprezentatywnych przęseł projektowanej linii, wykazały, że na wysokości 2 m npt, w dowolnym miejscu pod linią, w normalnych warunkach jej pracy:
- natężenie pola elektrycznego nie przekroczy wartości 6,6 kV/m,
- natężenie pola magnetycznego nie przekroczy wartości 33 A/m.
Oznacza to, że w żadnym miejscu pod projektowaną linią nie zostaną przekroczone wartości dopuszczalne (E = 10 kV/m, H = 60 A/m) ustalone w przepisach [6] dla miejsc dostępnych dla ludzi.
W świetle dotychczas uzyskanych wyników badań, zrelacjonowanych w poprzedniej części referatu, nie wydaje się też, by pole elektromagnetyczne występujące pod linią, która przebiegać ma nad uprawami sadowniczymi, o wspomnianych wyżej wartościach poszczególnych składowych, mogło oddziaływać niekorzystnie na drzewa owocowe czy owady użytkowe.
Z punktu widzenia osób wykonujących różnego rodzaje prace związane z utrzymaniem sadów, interesująca może być informacja na temat maksymalnych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego, jakich spodziewać się można w miejscach przebywania osób pracujących w sadach. Miejsca te, w zależności od rodzaju wykonywanych prac mogą znajdować się na różnej wysokości nad poziomem terenu, niejednokrotnie przekraczającej 2 m n.p.t., na której, zgodnie z zapisami rozporządzenia [10] należy identyfikować poziomy poszczególnych składowych pola. Rozporządzenie to wskazuje, że w uzasadnionych przypadkach identyfikację, w tym pomiarową, pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii elektroenergetycznych należy wykonywać nie tylko na wysokości 2 m n.p.t., lecz także nad innymi powierzchniami, na których mogą przebywać ludzie, również – na wysokości 2 m nad tymi powierzchniami. Zidentyfikowanie tych miejsc (powierzchni), a w szczególności ich wysokości nad poziomem terenu, wymaga znajomości technologii prowadzenia prac sadowniczych, do których należą:
- zbiór owoców, zarówno przy wykorzystaniu kombajnów (np. TECNOFRUIT CF 105, FELIX/Z itd.), jak i prowadzony ze specjalnie przygotowanych platform/podestów (np. TECNOFRUIT, Columbia itd.),
- ochrona mechaniczna sadów (np. montaż podpór, rozwieszanie siatek przeciwgradowych),
- mechaniczna pielęgnacja międzyrzędowa,
- załadunek i transport zebranych owoców.
Analiza technologii prowadzenia wyszczególnionych wyżej prac sadowniczych wskazuje, że w czasie ich wykonywania osoba może przebywać na wysokościach przekraczających 3,0–3,5 m (podłoga platform przeznaczonych do zbierania owoców) co oznacza, że w miejscach tych natężenie pola elektrycznego i magnetycznego powinno być wyznaczane do wysokości 5,0–6,0 m nad powierzchnią platform/podestów.
Uwzględniając możliwość przebywania, w tym długotrwałego, osób na platformach służących do zbierania owoców, obliczenia natężenia pola elektrycznego i magnetycznego, które przeprowadzono na potrzeby sporządzenia raportu OOŚ w 5 wybranych przęsłach linii w celu wyznaczenia spodziewanej maksymalnej wartości na wysokości 2,0 m npt., wykonano także na innych wysokościach (do wysokości 6,0 m nad poziomem terenu/ziemi). Obliczenia te wykonano przyjmując ustalone w projekcie budowlanym wszystkie istotne parametry techniczne projektowanej linii, w tym najmniejsze odległości od ziemi przewodów fazowych, jakie wystąpią na działkach położonych w obszarze terenów sadowniczych, w poszczególnych przęsłach linii. Obliczenia, których wyniki dla 5 reprezentatywnych przęseł linii zaprezentowano w tabelach 1–5, przeprowadzono przy najbardziej niekorzystnych warunkach pracy linii, tj. przy maksymalnym jej napięciu roboczym Ur = 420 kV i maksymalnym prądzie obciążenia obu torów linii (Idop = 2500 A).
Tab. 1. Wyniki obliczeń maksymalnych spodziewanych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w przęśle 1 zbudowanym na słupach E33P-E33P, w miejscu (w przekroju), w którym najmniejsza odległość od ziemi przewodów fazowych wynosi hmin = 16,4 m. Wyniki obliczeń na wysokościach od 2 do 6 m n.p.t.
Tab. 2. Wyniki obliczeń maksymalnych spodziewanych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w przęśle 2 zbudowanym na słupach E33M1-E33P, w miejscu (w przekroju), w którym najmniejsza odległość od ziemi przewodów fazowych wynosi hmin = 17,8 m. Wyniki obliczeń na wysokościach od 2 do 6 m n.p.t.
Tab. 3. Wyniki obliczeń maksymalnych spodziewanych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w przęśle 3 zbudowanym na słupach E33M6-E33P, w miejscu (w przekroju), w którym najmniejsza odległość od ziemi przewodów fazowych wynosi hmin = 18,3 m. Wyniki obliczeń na wysokościach od 2 do 6 m n.p.t.
Tab. 4. Wyniki obliczeń maksymalnych spodziewanych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w przęśle 4 zbudowanym na słupach E33M6-E33P, w miejscu (w przekroju), w którym najmniejsza odległość od ziemi przewodów fazowych wynosi hmin = 18,0 m. Wyniki obliczeń na wysokościach od 2 do 6 m n.p.t.
Tab. 5. Wyniki obliczeń maksymalnych spodziewanych wartości natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w przęśle 5 zbudowanym na słupach E33M6-E33P, w miejscu (w przekroju), w którym najmniejsza odległość od ziemi przewodów fazowych wynosi hmin = 21,0 m. Wyniki obliczeń na wysokościach od 2 do 6 m n.p.t.
Podsumowanie
Wyniki obliczeń przedstawione w tabelach 1–5 wskazują jednoznacznie, że nawet w najbardziej niekorzystnych warunkach pracy linii (maksymalny zwis przewodów oraz dopuszczalne napięcie, oraz prąd obciążenia linii), w miejscach potencjalnego zbioru owoców ze specjalnie przystosowanych do tego celu platform/podestów, w miejscach przebywania ludzi (głowa człowieka na wysokościach 2–6 m n.p.t.), w żadnym z analizowanych przęseł linii natężenie pola elektrycznego i magnetycznego nie będzie przekraczać wartości dopuszczalnych sprecyzowanych w przepisach środowiskowych [10] oraz limitów bazowych (IPNob-E i IPNob-H) ustalonych w przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy [11]. W konsekwencji stwierdzić należy, że dokonywanie zbioru owoców przy poprawnie zaprojektowanej i wybudowanej linii napowietrznej 2x400 kV, z punktu widzenia potencjalnego oddziaływania wytwarzanego przez linię pola elektromagnetycznego, będzie całkowicie bezpieczne.
Literatura
- Bindokas V.P., Gauger J.R., Greenberg B. 1988. Mechanism of biological effects observed in honey bees (Apis mellifera L.) hived under extra-high-voltage transmission lines: implications derived from bee exposure to simulateds intense electric fields and shocks. Bioelectromagnetics 9; 285-301.
- Chao L., Walker D.L. 1967. Effect of magnetic field on germination of apple, apricot and peech seeds. Hort. Sci. 2;152-153.
- [Greenberg B., Bindokas V.P., Frazier M.J., Gauger J.R. 1981. Response of honey bees ( Apis mellifera L.) to high-voltage transmission lines. Environm. Entomology. 10; 600-610.
- Hsu C.Y., Li C.W. 1994. Magnetoreception in honeybees. Science 265; 95-96.
- Kirschvink J.L., Gould J.L. 1981 . Biogenic magnetite as a basis for magnetic field sensitivity in animals. Biosystems 13; 181-201.
- Kirschvink J.L., Padmanabha S., Boyce C.K., Oglesby J. 1997. Measurement of the threshold sensitivity of honeybees to weak extremely low-frequency magnetic fields. Journ. Exp. Biol. 200; 1363-1368.
- Kuterbach D.A., Walcott B. 1986. Iron-containing cells in the honey-bee (Apis mellifera) I. Adult morphology and physiology. J. Exp. Biol. 126; 375-387.
- Lipiński Z. 2006. How far should bees be located from the high voltage power lines. J. Apicultural Res. 45; 240-242.
- Morse A.M., Hooper T. (ed.) 1985. The illustrated encyclopedia of beekeeping. Dutton N.Y., Michigan USA.
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów. Dz. U nr 192 poz. 1883.
- Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 czerwca 2016 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. 2016 poz. 952.
- Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole elektromagnetyczne. Dz . U z 2016 r , poz. 950.
- Tautz J. 1996. Honeybee waggle dance; recruitment success depends on the nature of the dance floor. J. Exp. Biol. 199; 1375-1381.
- Valberg P.A. 2010. Summary of potential effects of 345- kV power line electric and magnetic fields (EFMs) on honeybee hives and honeybee behaviour. Report for CapX2020. Janu ary 30, 1-8.
- Wang C., Rathore K.S., Robinson K.S., Robinson K.R. 1989. The responses of pollen to applied electrical field. Dev. Biol. 136; 405-410.
- Zaguła G., Gorzelany J., Puchalski Cz. 2010. Zastosowanie komputerowego systemu wizyjnego do badania wpływu pól elektromagnetycznych i magnetycznych na jakość truskawek. Inżynieria Rolnicza 8; 293-300.