O 200-leciu odkrycia elektromagnetyzmu i jego konsekwencjach
Eksperyment z rotacją elektromagnetyczną Faradaya, ok. 1821 roku, oraz zbudowany w 1831 roku dysk Faradaya, był pierwszym generatorem elektrycznym. Magnes w kształcie podkowy (A) wytworzył pole magnetyczne przez dysk (D). Kiedy dysk był obracany, indukowało to prąd elektryczny promieniowo na zewnątrz od środka w kierunku obręczy. Prąd płynął przez styk sprężyny przesuwnej, przez obwód zewnętrzny i z powrotem do środka tarczy przez oś [6, 7, 8]
Epokowe odkrycie związku między elektrycznością i magnetyzmem dokonane przez duńskiego naukowca Hansa Christiana Ørsteda było początkiem elektromagnetyzmu i kolejnych odkryć oraz wielu znanych dzisiaj praw fizycznych.
Zobacz także
dr inż. Karol Kuczyński Lidia Gruza-Matyjaszko
Są takie osoby, których w redakcji „elektro.info” długo nie zapomnimy. Mieliśmy dużą przyjemność wielokrotnie współpracować z Panią Lidią Gruzą, widywaliśmy się nie tylko przy okazji targów Energetab,...
Są takie osoby, których w redakcji „elektro.info” długo nie zapomnimy. Mieliśmy dużą przyjemność wielokrotnie współpracować z Panią Lidią Gruzą, widywaliśmy się nie tylko przy okazji targów Energetab, ale też korzystaliśmy z jej wiedzy merytorycznej i doświadczenia.
dr inż. Karol Kuczyński Andrzej Boczkowski
Urodził się 31 października 1934 r. w Radomiu. W 1957 r. ukończył Wydział Elektryczny Politechniki Warszawskiej. Pracę zawodową rozpoczął w 1956 r. w Biurze Projektów Budownictwa Komunalnego w Warszawie....
Urodził się 31 października 1934 r. w Radomiu. W 1957 r. ukończył Wydział Elektryczny Politechniki Warszawskiej. Pracę zawodową rozpoczął w 1956 r. w Biurze Projektów Budownictwa Komunalnego w Warszawie. Następnie, począwszy od 1958 r., pracował w jednostkach Organizacji „Elektromontaż”, to jest w Przedsiębiorstwie „Elektromontaż” i w Zjednoczeniu „Elektromontaż” w Warszawie, w Przedsiębiorstwie „Elektromontaż-Export” na budowie zagranicznej, a od 1986 r. do 2001 r. w Centralnym Ośrodku Badawczo-Rozwojowym...
Redakcja Piotr Modrak
Ten wybitny polski elektryk, inżynier i pedagog – człowiek o niezwykłym życiorysie – urodził się 13 października 1886 r. w miejscowości Kompina koło Łowicza, w rodzinie chłopskiej. Ukończył Seminarium...
Ten wybitny polski elektryk, inżynier i pedagog – człowiek o niezwykłym życiorysie – urodził się 13 października 1886 r. w miejscowości Kompina koło Łowicza, w rodzinie chłopskiej. Ukończył Seminarium Nauczycielskie w Siennicy (koło Mińska Mazowieckiego), a następnie rozpoczął pracę jako nauczyciel – najpierw we wsi Bartniki, a potem w Warszawie.
W 1800 roku hrabia Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Volta (1745–1827) włoski fizyk, wynalazca, konstruktor, fizjolog, odkrył stabilne źródło stałego napięcia elektrycznego. W 1801 roku francuski chemik Nicholas Gautherot (1753–1803) zauważył, że dwa druty połączone równolegle z końcami baterii elektrycznej i położone blisko siebie wzajemnie się przyciągają. W 1802 roku (w sierpniu) włoski polityk, filozof, prawnik, ekonomista i fizyk-amator Gian Domenico Romagnosi (1761–1835) z Trentu, wykonał eksperyment, który pokazał wpływ źródła galwanicznego na deklinację1 igły magnetycznej. W 1804 roku genueński chemik, profesor farmacji Joseph Mojon (1776–1837), po eksperymentach przeprowadzonych trzy lata wcześniej, ogłosił, że stalowe igły magnesują się, jeżeli umieści się je w pętli zasilanej prądem ze źródła galwanicznego. Jednak wymienieni powyżej badacze nie podali w sposób jasny związku przyczynowo-skutkowego między obserwowanymi oddziaływaniami elektrycznymi i magnetycznymi.
Zarówno G. D. Romagnosi, jak i J. Mojon nigdy nie domagali się pierwszeństwa odkrycia w stosunku do H. C. Ørsteda. Jest pewne, że krótko po odkryciu stosu napięciowego przez A. G. Volta, ówczesny świat naukowców nie był przygotowany do uchwycenia i prawidłowego zinterpretowania znaczenia pierwszych obserwacji dokonanych przez wspomnianych G. D. Romagnosi i J. Mojona2.
Hans Christian Ørsted (1777–1851) rozpoczął nową szczególną epokę naukową, kiedy dokonał odkrycia, z którego wynikało, że elektryczność i magnetyzm są ze sobą powiązane. W konsekwencji własnych dociekań i obserwacji pokazał eksperymentalnie, że prąd elektryczny przepływający przez drut może poruszyć pobliski magnes, a w zasadzie igłę magnetyczną kompasu. Jego odkrycie elektromagnetyzmu przygotowało grunt pod ostateczny rozwój naszego współczesnego, nowoczesnego świata opartego na odkrytych technologiach3.
Przyrząd zaprojektowany i wykonany przez Ørsteda oraz sytuacja, gdy trzyma drut nad igłą magnetyczną wspartą na trzpieniu, która się odchyla, gdy prąd elektryczny przepływa przez drut [2, 3]
Oryginalne notatki Ørsteda, w których pokazuje, jak prąd elektryczny płynący w przewodzie powoduje obrót pobliskiej namagnesowanej igły kompasu z wykazaniem, że prąd elektryczny wytwarza wokół siebie okrągły efekt magnetyczny [3]
W dniu 21 kwietnia 1820 roku4 Ørsted, podczas przygotowań do wykładu dla studentów z pokazem na temat elektryczności, galwanizmu i magnetyzmu, których wcześniej zapoznał z zasadami filozofii naturalnej, zaobserwował, jak igła kompasu odchyla się pod wpływem prądu w przewodzie i tym samym odkrył zjawisko oddziaływania elektromagnetycznego5. Na stole laboratoryjnym umieścił źródło Volty (baterię), drut mogący zwierać zaciski źródła oraz w pobliżu drutu mały kompas. Było to pierwsze eksperymentalne potwierdzenie związku między elektrycznością i magnetyzmem, którego tak wielu tak długo poszukiwało. W celu zademonstrowania studentom wydzielania się ciepła podczas przepływu prądu o dużym natężeniu, Ørsted podłączył do baterii elektrycznej długi przewód. W tym momencie leżący niedaleko przewodnika, przez który płynął prąd, kompas poruszył się i przestał wskazywać północ. Profesor wywnioskował z tego, że przepływający prąd elektryczny (ruch ładunków elektrycznych) musi wytwarzać pole magnetyczne, które wpływa na zachowanie się znajdującego się niedaleko wskaźnika (kompasu)6. Kiedy przepływ prądu został przerwany, wówczas igła kompasu wróciła do pierwotnego położenia. W lipcu 1820 r. H. C. Ørsted powtórzył eksperyment z użyciem mocniejszych baterii i dłuższej igły magnetycznej, dzięki czemu efekt wychylenia igły był dobrze widoczny. Siła działająca między igłą magnetyczną a drutem nie była skierowana wzdłuż prostej łączącej je, ale prostopadła do tej prostej. Zdziwienie H. C. Ørsteda wywołał również fakt, że jeżeli igłę magnetyczną koliście przesuwano wokół drutu, nigdy nie ustawiała się ona wzdłuż niego, lecz zawsze była skierowana stycznie do koła zataczanego wokół drutu i prostopadle do jego długości. H. C. Ørsted dokonał głębokiej refleksji nad wirowym charakterem zjawisk magnetycznych7.
Pole kołowe wokół przewodnika z prądem oraz magnesy jako podstawowe elementy wskazujące istnienie i zwrot pola magnetycznego [4]
Pole kołowe wokół przewodnika z prądem oraz magnesy jako podstawowe elementy wskazujące istnienie i zwrot pola magnetycznego [4]
Zaciekawiony przeprowadzał dalsze obserwacje, wskazujące, że igła wychyla się zawsze w tę samą stronę dla prądów płynących w tym samym kierunku. Okazało się również, że poziom wychylenia zależy od natężenia prądu płynącego w przewodniku. Prądy o małym natężeniu powodują małe wychylenie igły, zaś te o dużym natężeniu powodują jej prawie prostopadłe ustawienie. Odkryte w ten sposób zostało jedno z największych zjawisk przyrody – elektromagnetyzm.
O jego badaniach tak wypowiadał się Johan Georg Forchhammer (1794–1865): "Oersted szukał połączenia między tymi dwoma wielkimi siłami natury. Świadczą o tym jego wcześniejsze pisma, a ja, który towarzyszyłem mu codziennie w latach 1818-1819, mogę stwierdzić z własnego doświadczenia, że myśl o odkryciu tego wciąż tajemniczego związku nieustannie wypełniała jego umysł"8. Doświadczenie H. C. Ørsteda wykazało nie tylko związek między elektrycznością a magnetyzmem, ale także wirowy charakter pola magnetycznego, a to nie mieściło się w ramach znanych wówczas praw. Memoriał o tym doświadczeniu, mający cztery stronice, H. C. Ørsted opublikował po łacinie 21 lipca 1820 roku pod tytułem „Experimenta circa effectum conflictus electrici in acum magneticam” („Eksperymenty związane z konfliktem (wpływem) prądu elektrycznego na igłę magnetyczną”) w Typis Schultzianis (Kopenhaga), a następnie rozesłał do znanych uniwersytetów, towarzystw naukowych oraz naukowców9.
We wrześniu 1820 roku François Arago, a właściwie Dominique François Jean Arago (1786–1853)10 demonstrował elicie naukowej Francji odkryte zjawisko elektromagnetyczne na Akademii Francuskiej. Obecny był przy tym André-Marie Ampère (1775–1836), który został wybrany do Akademii w 1814 r., który niemal natychmiast podjął kolejne kroki w historii elektromagnetyzmu11. Ampère był zafascynowany odkryciem Ørsteda i zdecydował, że spróbuje zrozumieć, dlaczego prąd elektryczny wywołuje efekt magnetyczny. A tak pisał o nim: „Odkąd po raz pierwszy usłyszałem o wielkim odkryciu Ørsteda… o działaniu prądu elektrycznego na namagnesowaną igłę, ciągle o tym myślałem. Cały mój czas poświęciłem na pisanie wspaniałej teorii na temat tych zjawisk (...) i podejmowanie eksperymentów wskazanych przez tę teorię, z których wszystkie zakończyły się sukcesem”12.
Eksperyment z rotacją elektromagnetyczną Faradaya, ok. 1821 roku, oraz zbudowany w 1831 roku dysk Faradaya, był pierwszym generatorem elektrycznym. Magnes w kształcie podkowy (A) wytworzył pole magnetyczne przez dysk (D). Kiedy dysk był obracany, indukowało to prąd elektryczny promieniowo na zewnątrz od środka w kierunku obręczy. Prąd płynął przez styk sprężyny przesuwnej, przez obwód zewnętrzny i z powrotem do środka tarczy przez oś [6, 7, 8]
Ampère rozpoczął od powtórzenia pracy Ørsteda (Oersteda), a przed końcem września 1820 r. dokonał własnego odkrycia: odkrył, że jeśli prąd elektryczny płynie w tym samym kierunku w dwóch pobliskich równoległych przewodach, druty przyciągają się nawzajem; jeśli prądy elektryczne płyną w przeciwnych kierunkach, druty odpychają się.
Tym samym Ampère odkrył coś niesamowitego. W eksperymencie wywołał przyciąganie i odpychanie magnetyczne przy całkowitym braku magnesów. Cały magnetyzm został wygenerowany elektrycznie. Nazwał to nowe pole elektrodynamiką, a dzisiaj elektrodynamikę i elektromagnetyzm uważa się za to samo pole13.
James Clerk Maxwell (1831–1879) nazywa go „Newtonem elektryczności” i tak o nim pisze: „Eksperymentalne badanie, dzięki któremu Ampère ustanowił prawo działania mechanicznego między prądami elektrycznymi, jest jednym z najbardziej błyskotliwych osiągnięć nauki. Wydaje się, że cała teoria i eksperyment wyskoczyły, w pełni rozwinięta i uzbrojona, z mózgu Newtona elektryczności. Jest doskonały w formie i nie do zdobycia pod względem dokładności, i jest podsumowany wzorem, z którego można wywnioskować wszystkie zjawiska, i który zawsze musi pozostać kardynalną formułą elektrodynamiki”14.
Działalność fizyków po odkryciu elektromagnetyzmu przez H. C. Ørsteda15
Omawiając podstawowe związki pomiędzy prądem elektrycznym a polem magnetycznym nie sposób nie przypomnieć, że większość z nich została znaleziona i opisana w 1820 r. Rok ten zwany „annus mirabilis” obfitował w odkrycia, w szczególności:
- 21 lipca Ørsted odkrywa odchylenie igły magnetycznej przez prąd,
- 25 września Arago odkrywa magnesujące działanie prądu, a na propozycję Laplace’a wzmacnia to działanie przez spiralne nawinięcie drutu i buduje pierwszy elektromagnes,
- 25 września Ampère odkrywa wzajemne oddziaływanie dwóch przewodników wiodących prąd i stwarza elektrodynamikę,
- jesienią Biot i Savart formułują ilościowe prawo działania prądu na biegun magnetyczny,
- 10 i 11 listopada Biot i Davy niezależnie od siebie otrzymują namagnesowanie żelaza za pomocą iskry,
- 14 grudnia Seebeck daje dokładny opis działania magnetycznego16.
Kontynuatorem jego badań był brytyjski uczony Michael Faraday (1791–1867). Zauważył, że nie tylko prąd powoduje powstanie pola magnetycznego, ale także pole magnetyczne może powodować, że w przewodniku będzie płynął prąd. To szalenie ważne odkrycie znalazło szerokie zastosowanie praktyczne. Jest ono dziś wykorzystywane we wszystkich silnikach elektrycznych. Stanowi również podstawę wytwarzania prądu elektrycznego w większości działających obecnie elektrowni17.
Peter Barlow (1776–1862) i wynaleziona w 1822 r. przez niego wczesna konstrukcja homopolarnego silnika elektrycznego [9, 10]
Najważniejszym jednak następstwem odkrycia dokonanego przez Ørsteda był magnetyczny generator prądu elektrycznego – dzieło Faradaya. Zbudowane później na tej zasadzie maszyny elektryczne stworzyły możliwość wytwarzania dużych ilości taniej energii elektrycznej, wykorzystywanej do poruszania silników elektrycznych stosowanych w przemyśle i transporcie, od oświetlania do ogrzewania, a także w wielu innych dziedzinach.
Urządzenie składa się z dysku wykonanego z przewodnika prądu elektrycznego, umieszczonego w stałym i prostopadłym do płaszczyzny dysku polu magnetycznym wytwarzanym przez magnesy. Podczas obrotu dysku, między środkiem a zewnętrzną częścią dysku powstaje napięcie – siła elektromotoryczna. Prąd płynący dzięki temu napięciu jest odbierany przez szczotki. Jedne szczotki są podłączone do osi dysku, a drugie do jego obwodu. Dysk Faradaya był pierwszą prądnicą prądu stałego, mógł też pracować jako silnik elektryczny prądu stałego. Prace nad prądnicami i silnikami unipolarnymi trwały intensywnie w XIX w., aż do początku XX w., później były stosowane tylko w laboratoriach do uzyskiwania bardzo dużych wartości prądu stałego18. Na początku XIX w. istniało duże zainteresowanie konstruowaniem urządzeń elektrycznych, powstawało wiele podobnych konstrukcji, a konstruktorzy często o sobie nie wiedzieli. Prototypem dysku Faradaya było koło Barlowa, składające się z drewnianej podstawki, do której umocowano podkowiasty elektromagnes. Między biegunami magnesu w dołku znajduje się rtęć. Wirnik w postaci gwiazdki może obracać się między biegunami magnesu, ramiona gwiazdki dotykając do rtęci zamykają obwód prądu elektrycznego. W wyniku oddziaływania prądu w ramieniu gwiazdki z polem magnetycznym elektromagnesu, wirnik zostaje wprawiony w ruch obrotowy19.
Joseph Henry (1797–1878) i wynaleziony przez niego dzwonek elektryczny z usprawnionym elektromagnesem, albowiem jako pierwszy zastosował drut izolowany, dzięki czemu mógł nawijać na rdzeń wiele zwojów i nie następowało między nimi przebicie [12, 13]
W wydanym w 1842 r. podręczniku magnetyzmu na s. 94 zapisano: „Ostrza koła, R, zanurzają się w rtęci zawartej w rowku wydrążonym w stojaku. Szybszy obrót zostanie osiągnięty, jeśli stalowy magnes zostanie zastąpiony małym elektromagnesem – magnes jest przymocowany do stojaka i włączany w obwód z kołem ostrogowym, tak aby prąd przez nie kolejno przepływał, dlatego kierunek obrotów nie zostanie zmieniony przez odwrócenie kierunku prądu; ponieważ polaryzacja elektromagnes również zostanie odwrócony”20.
Zarówno modele z pojedynczym, jak i podwójnym kołem znajdują się w Kolekcji Historycznych Instrumentów Naukowych Uniwersytetu Harvarda21.
Spirala Rogeta pokazuje, że istnieje siła przyciągania między dwoma równoległymi przewodami przenoszącymi prąd elektryczny w tym samym kierunku. Drut jest w rzeczywistości zwinięty w spiralę, co skłania do alternatywnej nazwy „układająca się spirala” (Contracting Helix). Zaostrzony żelazny pion na końcu spirali zanurza się w naczyniu z rtęcią, a górny koniec sprężyny i rtęć są połączone ze źródłem pola elektromagnetycznego. Prąd przepływający przez sprężynę powoduje jej kurczenie się, przerywanie obwodu i usuwanie siły między zwojami. Następnie pion wpada, pod wpływem siły grawitacji, do rtęci i cykl zaczyna się ponownie22.
W latach 1831–1832 Joseph Henry (1797–1878) opracowuje pierwszy prototyp silnika elektrycznego o ruchu wahadłowym. Henry nazwał swój silnik „zabawką filozoficzną”23. Korzystając ze swojej nowo opracowanej zasady elektromagnetycznej, stworzył jedną z pierwszych maszyn wykorzystujących elektromagnetyzm do ruchu. Był to najwcześniejszy przodek współczesnego silnika prądu stałego . Nie wykorzystywał ruchu obrotowego, ale był po prostu elektromagnesem osadzonym na słupie, kołyszącym się w przód i w tył. Ruch wahadłowy był spowodowany tym, że jeden z dwóch przewodów na obu końcach wahacza magnetycznego dotykał jednego z dwóch ogniw akumulatora, powodując zmianę biegunowości i kołysanie w przeciwnym kierunku, aż pozostałe dwa przewody uderzyły w drugi akumulator24.
Będąc na wykładzie Williama Sturgeona, angielskiego naukowca, dowiedział się, że nowy typ magnesu może stać się magnetyczny tylko wtedy, gdy przepływa przez niego prąd elektryczny. To są elektromagnesy25. Chociaż Henry odkrył również wzajemną indukcyjność niezależnie od Faradaya, to ten ostatni opublikował odkrycie. Aby uhonorować fakt, że to Henry jako pierwszy odkrył tę teorię, jego imię nosi jednostka indukcyjności w układzie SI. Jeden henry odpowiada indukcyjności obwodu indukowanego napięciem o wartości jednego volta powodując przepływ prądu w zamkniętym obwodzie, którego wartość zmienia się o jeden amper na sekundę.
Rosyjski fizyk Moritz Jacobi (1801–-1874) wysłał do Akademii Nauk w Paryżu (1834–1835) projekt pierwszego komutatorowego silnika elektrycznego prądu stałego26, zasilanego z baterii elektrycznej. Latem 1835 r. opublikował na ten temat raport, za co uzyskał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Królewcu [15, 16]
William Sturgeon (1783–1850) – angielski inżynier elektryk i jego prototyp elektromagnesu z 1825 r. [14]
Pierwszy elektromagnes zbudował William Sturgeon w 1825 roku. Zwinął on wokół żelaznej sztabki izolowany drut miedziany. W czasie przepływu prądu układ ten stawał się silnym magnesem. Magnes o wadze 7 uncji (ok. 200 gramów) był w stanie utrzymać 9 funtów (ok. 4 kilogramy) żelaza. Jego Annały elektryczności (1836) były pierwszym tego rodzaju wydawnictwem w Anglii. Jego elektromagnes był w stanie utrzymać ciężar większy od własnego. To urządzenie wytyczyło drogę dla takich wynalazków jak telegraf, silnik elektryczny i wielu innych, od XIX-wiecznej do nowoczesnej technologii.
Wynalazki te zostały zwieńczone pod koniec XIX w. konstrukcją pierwszego silnika indukcyjnego prądu przemiennego opracowaną przez polskiego inżyniera Michała Doliwo-Dobrowolskiego.
Sam Hans Christian Ørsted miał z kolei unikalną możliwość oglądania zmian, do których doprowadziło jego dzieło, co niestety nie zdarza się każdemu odkrywcy.
dr Kazimierz Mikulski
1 Deklinacja magnetyczna to kąt pomiędzy północą geograficzną a magnetyczną, na którego wierzchołku stoimy z kompasem. Wartość tego kąta się zmienia, w zależności od miejsca, w którym stoimy, http://jakprzetrwac.pl/deklinacja/
2 https://eia.pg.edu.pl/documents/10623/32925502/ZN_WEiAPG_59.pdf
3 Ørsted odkrył także związek chemiczny piperynę i dokonał pierwszej izolacji pierwiastka aluminiowego, https://www.famousscientists.org/hans-christian-oersted/
4 Niektóre źródła historyczne podają, że nastąpiło to 15 lutego 1820 roku.
5 https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/55-o/962-oersted
6 https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/55-o/962-oersted
7 Gąsiorski A., Epokowe odkrycie związku między elektrycznością i magnetyzmem dokonane przez duńskiego naukowca Hansa Christiana Ørsteda początkiem elektromagnetyzmu, https://eia.pg.edu.pl/documents/10623/32925502/ZN_WEiAPG_59.pdf
8 https://www.famousscientists.org/hans-christian-oersted/
9 Gąsiorski A., Epokowe odkrycie związku między elektrycznością i magnetyzmem dokonane przez duńskiego naukowca Hansa Christiana Ørsteda początkiem elektromagnetyzmu, https://eia.pg.edu.pl/documents/10623/32925502/ZN_WEiAPG_59.pdf s. 53
10 https://en.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Arago
11 https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/41-a/705-ampere
12 https://www.famousscientists.org/andre-marie-ampere/ Komunikacja z synem Jean-Jacquesem, 1820 r.
13 W 1935 roku na cześć H. C. Ørsteda jednostkę natężenia pola magnetycznego (w układzie CGS) nazwano „ersted” (oznaczenie Oe). 1 [Oe] = 79,577 [A/m]. Od roku 1936 American Association of Physics Teachers przyznaje Medal Ørsteda za osiągnięcia w zakresie dydaktyki fizyki. 23 lutego 1999 roku został wprowadzony na orbitę „Ørsted”, pierwszy duński sztuczny satelita Ziemi przeznaczony do badań geofizycznych.
14 https://www.famousscientists.org/andre-marie-ampere/
15 A. Gąsiorski, Epokowe odkrycie związku między elektrycznością i magnetyzmem dokonane przez duńskiego naukowca Hansa Christiana Ørsteda początkiem elektromagnetyzmu. Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej Nr 59 https://eia.pg.edu.pl/documents/10623/32925502/ZN_WEiAPG_59.pdf
16 https://brain.fuw.edu.pl/edu/images/3/3c/FizykaII_4.pdf
17 https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/55-o/962-oersted
18 https://pl.wikipedia.org/wiki/Dysk_Faradaya
19 https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%82o_Barlowa oraz zdjęcia pod adresem http://physics.kenyon.edu/EarlyApparatus/Electricity/Barlows_Wheel/Barlows_Wheel.html
20 http://physics.kenyon.edu/EarlyApparatus/Daniel_Davis_Apparatus/Barlows_Wheel/Barlows_Wheel.html
21 http://physics.kenyon.edu/EarlyApparatus/Daniel_Davis_Apparatus/Barlows_Wheel/Barlows_Wheel.html
22 Spirala po prawej stronie pochodzi z Vassar College, a po lewej stronie z Smithsonian Institution http://physics.kenyon.edu/EarlyApparatus/Electricity/Rogets_Spiral/Rogets_Spiral.html
23 https://mlodytechnik.pl/eksperymenty-i-zadania-szkolne/wynalazczosc/30095-silnik-elektryczny
24 https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Henry
25 https://www.upsbatterycenter.com/blog/joseph-henry-1797-1878-electromagnetic-phenomenon/
Literatura
1. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cf/Hans_Christian_%C3%98rsted_daguerreotype.jpg,
2. https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/55-o/962-oersted
3. https://www.famousscientists.org/hans-christian-oersted/
4. https://brain.fuw.edu.pl/edu/images/3/3c/FizykaII_4.pdf
5. https://www.researchgate.net/publication/271544274_From_history_of_Electrical_Engineering_III_Electromagnetism_discovery_and_its_fundamental_laws_in_the_first_half_of_19-th_century/citation/download
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Michael_Faraday
7. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/05/Faraday_magnetic_rotation.jpg
8. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/19/Faraday_disk_generator.jpg
9. https://pl.wikipedia.org/wiki/Peter_Barlow
10. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Diagram_of_barlow%27s_wheel.jpg
11. http://physics.kenyon.edu/EarlyApparatus/Electricity/Rogets_Spiral/Rogets_Spiral.html [za] ŹRÓDŁO: Thomas B. Greenslade, Jr., „Nineteenth Century Textbook Ilustracje, LVIII: Roget's Spiral”, Phys. Naucz. 36, 38 (1998)
12. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Joseph_Henry_%281879%29.jpg
13. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/DoorBell_001.jpg
14. https://pl.wikipedia.org/wiki/William_Sturgeon
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7c/William_Sturgeon.jpg
15. https://pl.wikipedia.org/wiki/Moritz_Hermann_Jacobi
16. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1a/Moritz_Hermann_von_Jacobi_1856.jpg
Bibliografia
- Mikulski K., Michael Faraday (1791-1867) czyli KALENDARIUM DOKONAŃ I opisy wybranych doświadczeń. „Fizyka w Szkole” nr 1, Styczeń/Luty 2009, s. 19-48
- Mikulski K., Michael Faraday – wspomnienie kilku dokonań i odkryć w 150. rocznicę śmierci, „Fizyka w Szkole z Astronomią” nr 2, marzec/kwiecień 2017, s. 26-33
- Mikulski K., Doświadczenia z indukcji elektromagnetycznej, Fizyka w Szkole nr 1/96r.
- Wróblewski A.K., Historia fizyki: od czasów najdawniejszych do współczesności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
- Szczeniowski Sz., Fizyka doświadczalna, Część III, Elektryczność i magnetyzm. PWN, Warszawa 1971.
- Piekara A., Elektryczność i magnetyzm, PWN, Warszawa 1972
Netografia
Prawo Gaussa, prawo Ampera, prawo Biota-Savarta;
https://brain.fuw.edu.pl/edu/images/3/3c/FizykaII_4.pdf
https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/41-a/705-ampere
http://dydaktyka.fizyka.umk.pl/Volta/oersted.html
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Induction_experiment.png
https://www.famousscientists.org/hans-christian-oersted/
https://www.famousscientists.org/hans-christian-oersted/
http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.baztech-271ab2cc-24be-4769-a658-3389c901c324
https://eia.pg.edu.pl/documents/10623/32925502/ZN_WEiAPG_59.pdf
https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazki/32-s/531-silnik-elektryczny
http://web.hep.uiuc.edu/home/serrede/P435/Lecture_Notes/A_Brief_History_of_Electromagnetism.pdf
https://www.researchgate.net/publication/271544274_From_history_of_Electrical_Engineering_III_Electromagnetism_discovery_and_its_fundamental_laws_in_the_first_half_of_19-th_century/citation/download
https://www.researchgate.net/publication/271544274_From_history_of_Electrical_Engineering_III_Electromagnetism_discovery_and_its_fundamental_laws_in_the_first_half_of_19-th_century/download
Obrazy z doświadczeń
Aleksandra Mikerowa Z historii elektrotechniki III: Odkrycie elektromagnetyzmu i jego podstawowe prawa w pierwszej połowie XIX wieku
Mikerov, Alexander. (2014). From history of Electrical Engineering III: Electromagnetism discovery and its fundamental laws in the first half of 19-th century. 1-7. 10.1109/ElConRusNW.2014.6839186.
https://www.researchgate.net/publication/271544274_From_history_of_Electrical_Engineering_III_Electromagnetism_discovery_and_its_fundamental_laws_in_the_first_half_of_19-th_century/citation/download