Fotowoltaika w zastosowaniach domowych – zagrożenia pożarowe i metody ich neutralizacji (część 1.)

Dynamikę tego rozwoju w ostatnim dziesięcioleciu przedstawiono na rysunku 1., obrazującym przyrost mocy szczytowej zainstalowanej w Polsce w latach 2012–2022.

Stan całkowitej mocy elektrycznej zainstalowanej w Polsce dla wszystkich rodzajów źródeł (konwencjonalnych i odnawialnych) w lipcu 2023 r. wyniósł 63 529,72 MWp. Wszystkie OZE miały około 41%, a fotowoltaika zajmuje wśród nich pierwsze miejsce z udziałem ok. 57% (dokładnie 56,73% – rys. 2.). 

Całkowita moc szczytowa fotowoltaiki zainstalowana w Polsce na koniec lipca 2023 r. wyniosła ok. 14,7 GWp (dokładnie 14 668,1 MWp, w tym: zawodowe elektrownie PV – 801 MWp i niezależne prosumenckie – 13 867,1 MWp; liczba prosumenckich instalacji PV wynosiła 1 300 511 sztuk), a ilość energii wprowadzonej do sieci przez prosumentów wzrosła o 26,4% rok do roku. Największa farma fotowoltaiczna w Polsce znajduje się na Pomorzu (Zwartowo – 204 MWp – Respect Energy). W lipcu 2023 roku powstało 16 322 szt. nowych instalacji PV o łącznej mocy 345,41 MWp, co stanowiło w sztukach 99% wszystkich nowych instalacji OZE, a przeciętna wielkość nowej instalacji PV wyniosła 21,16 kWp.

Na podstawie art. 29 ust. 4 pkt 3 lit. c), w trybie art. 56 ust. 1a ustawy Prawo budowlane (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1333 ze zmianami) [4] od 19.09.2020 roku istnieje obowiązek powiadomienia Państwowej Straży Pożarnej o rozpoczęciu eksploatacji instalacji PV o mocy powyżej 6,5 kWp. Państwowa Straż Pożarna analizuje przedstawioną dokumentację pod kątem bezpieczeństwa pożarowego i gromadzi istotne, ze względu na bezpieczeństwo ekip ratowniczych, informacje na temat zainstalowanych instalacji PV. W razie wystąpienia nowych istotnych okoliczności, możliwe jest przeprowadzenie czynności kontrolno-rozpoznawczych w obiekcie w zakresie oceny zastosowanych rozwiązań technicznych oraz możliwości prowadzenia działań ratowniczych. W celu ułatwienia zgłoszenia i zebrania istotnych w tej sprawie informacji na portalu gov.pl zamieszczono wzory dokumentów i przykładowe karty instalacji [5].

Na rysunku 3., przedstawiającym średnią moc nowych instalacji PV w Polsce po 2020 roku, zaznaczono kolejną ważną dla fotowoltaiki datę – 1.04.2022, która wprowadza nowy system rozliczeń wartościowych (net-billing), zastępujący dotychczasowy system rozliczeń ilościowych (net-metering). 

Tu wyraźnie widać, że zmiana systemu rozliczeń spowodowała znaczny wzrost mocy nowych instalacji PV, co nie pokrywa się z intencjami ustawodawcy, których genezą było odciążenie sieci elektroenergetycznych (EE) przez zwiększenie autokonsumpcji energii elektrycznej przez prosumentów. Dodatkowo wszelkie mechanizmy wsparcia (Mój Prąd [6]) dla już istniejących instalacji PV, rozliczanych na starych zasadach (net-metering), zostały uwarunkowane obligatoryjnym przejściem na net-billing. To niewątpliwie dalsze próby nakłaniania prosumentów do zwiększenia autokonsumpcji i instalowania domowych magazynów energii, odciążających sieci EE.

Kolejne nowelizacje ustawowe wprowadzają zasadę, która polega na tym, że prosumenci rozliczani według systemu net-billing od dnia 1.07.2024 roku nadwyżki energii elektrycznej wyprodukowanej przez systemy PV będą rozliczali według rynkowych cen godzinowych. Zamiast przyjmować jednolitą stawkę za nadwyżki energii przez cały okres rozliczeniowy, stawki będą różnicowane w zależności od godziny, w której energia została wprowadzona do sieci. Przejście na ceny godzinowe oznacza, że prosumenci będą rozliczani na podstawie ilości energii elektrycznej oddanej do sieci w danej godzinie i według stawki obowiązującej w tej godzinie. W godzinach szczytowej generacji z PV mogą się więc pojawić ujemne ceny energii.

W tej nowej przyszłej sytuacji koniecznym elementem każdej przydomowej instalacji PV będzie magazyn energii elektrycznej, a zautomatyzowany inteligentny system do zarządzania energią będzie ładować magazyn energii nadwyżkami energii produkowanej z PV lub z sieci wtedy, kiedy ceny na Towarowej Giełdzie Energii (TGE) będą niskie, i z kolei zużywać ją w czasie, kiedy ceny będą rosły. Kluczowe w kontekście opłacalności będą zatem hasła: autokonsumpcja i elastyczne systemy smart home. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń należy spodziewać się kolejnych, trudnych do przewidzenia zmian legislacyjnych i elastyczność systemów smart home musi zapewniać szerokie możliwości adaptacyjne. Należy się spodziewać ciągłych modyfikacji mechanizmów rynkowych typu Rynek Dnia Następnego (RDN) itp. Optymalny smart home to taki, który będzie w stanie śledzić na bieżąco zmiany cen rynkowych i odpowiednio reagować, a kryterium jego funkcjonowania musi być efektywność ekonomiczna systemu PV w danym konkretnym przypadku. W procesie projektowania systemów PV w obecnej sytuacji rynkowej w Polsce maksymalizacja uzysków energii nie jest już kryterium dominującym – istotniejsze będzie to, jak tą energią zarządzać. A może wystarczy posiadać tylko inteligentny magazyn energii i stać się „graczem” na giełdzie cen energii? Jedno jest pewne: prosumenci rozliczający się na starych zasadach (net-metering) powinni jedynie zwiększyć autokonsumpcję i nie ulegać pokusom, takim jak np. „Mój Prąd 5”, gdyż nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jaka będzie sytuacja po 15 latach. Na rysunku 4. przedstawiono Rynkowe Ceny Energii (RCEm) w Polsce, jakie były w ostatnich miesiącach.

Kolejna już nowelizacja ustawy o OZE z 2021 r. wprowadziła szereg zmian i rozwiązań w sektorze odnawialnych źródeł energii, pojawił się między innymi nowy typ uczestnika rynku energii odnawialnej – prosument wirtualny. Definicję prosumenta wirtualnego określa ustawa, i zgodnie z jej brzmieniem prosument wirtualny to „odbiorca końcowy wytwarzający energię elektryczną wyłącznie z odnawialnych źródeł energii, na własne potrzeby, w instalacji odnawialnego źródła energii, przyłączonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej w innym miejscu niż miejsce dostarczania energii elektrycznej do tego odbiorcy, która jednocześnie nie jest przyłączona do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej za pośrednictwem wewnętrznej instalacji elektrycznej budynku wielolokalowego, pod warunkiem że w przypadku odbiorcy końcowego niebędącego odbiorcą energii elektrycznej w gospodarstwie domowym, wytwarzanie to nie stanowi ponadto przedmiotu przeważającej działalności gospodarczej” [8]. W skrócie – jest to nowy typ prosumenta, który wytwarza energię poza miejscem, w którym ją zużywa. Podobne rozwiązania wprowadzono już wcześniej w innych krajach, np. na Litwie, gdzie cieszą się dużą popularnością. Jest to regulacja korzystna dla „wykluczonych fotowoltaicznie” – podobnie jak to miało miejsce wcześniej przy wprowadzeniu pojęcia prosumenta lokatorskiego dla spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych.

Należy jeszcze wspomnieć również o pewnym aspekcie społecznym rozwoju fotowoltaiki w Polsce. Do dynamicznego rozwoju fotowoltaiki w ostatnich latach w Polsce przyczyniły się bardzo agresywne kampanie reklamowe promujące kolejne edycje różnych mechanizmów wsparcia. Nie ma chyba nikogo, kto nie odebrał w tej sprawie telefonu, a niektóre uczelnie uruchomiły nawet specjalne studia podyplomowe typu „jak przekonać nieprzekonanych”. Jest to efekt społeczeństw na dorobku, którymi można skutecznie sterować poprzez różnego rodzaju daniny i dotacje, a które nie zawsze w dłuższej perspektywie są tak korzystne jak się je reklamuje. Wszystkie te zmienne regulacje legislacyjne powodowały nagłe przyspieszenia w liczbie oddawanych instalacji PV (np. rok 2022) i należy mieć tylko nadzieję, że nie odbije się ten pośpiech na jakości ich wykonania, o czym przekonamy się wkrótce.

W artykule pominięto aspekty ochrony przepięciowej i odgromowej instalacji PV, które szczegółowo przeanalizowano w książce autora [1].

Bezpieczne dla człowieka wartości napięć i prądów DC/AC

Każdy system PV, ze względu na upowszechnienie urządzeń domowych przystosowanych do zasilania prądem przemiennym AC, składa się z części stałoprądowej DC i przemiennoprądowej AC. Nawiązuje to do historycznego sporu pomiędzy dwoma wybitnymi uczonymi, zajmującymi się tymi zagadnieniami, który symbolicznie przedstawiono na rysunku 5. 

Gdyby nie wzajemna niechęć do współpracy, Tesla i Edison mogliby wspólnie więcej osiągnąć i zapewne byliby laureatami nagrody Nobla w 1915 roku. W fotowoltaice, ze względu na istotę zjawiska konwersji, występuje zawsze istotna część stałoprądowa DC instalacji, która jest w obrębie generatora umieszczonego w części zewnętrznej systemu PV, wyeksponowanej na bezpośrednią operację słoneczną.

Napięcie bezpieczne – jest to największa wartość napięcia dotykowego lub roboczego, którego długotrwałe utrzymywanie się nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia lub życia człowieka w danych warunkach otoczenia. Obecnie termin „napięcie bezpieczne” został zastąpiony terminem napięcie dotykowe dopuszczalne długotrwale. W zależności od warunków środowiskowych, wynosi:

• dla prądu przemiennego (AC):
  50 V – warunki środowiskowe normalne (pomieszczenia suche),
  25 V – warunki środowiskowe specjalne (pomieszczenia mokre i gorące),
  12 V – warunki zagrożenia ekstremalnego (w basenie, w wannie),
  (30 mA – graniczna wartość natężenia prądu przemiennego),
• dla prądu stałego (DC):
  120 V – warunki środowiskowe normalne (pomieszczenia suche),
  60 V – warunki środowiskowe specjalne (pomieszczenia mokre i gorące),
  30 V – warunki zagrożenia ekstremalnego (w basenie, w wannie),
  (70 mA – graniczna wartość natężenia prądu stałego).

Prąd stały jest mniej szkodliwy niż prąd przemienny, dlatego też dopuszczalne są około dwukrotnie większe wartości napięć dotykowych stałych niż przemiennych. W warunkach specjalnych (np. praca podczas deszczu) następuje obniżenie rezystancji układu człowiek – urządzenie, co może powodować zwiększenie potencjalnego prądu przepływu przez ciało człowieka, a w konsekwencji poważniejsze skutki ewentualnego uszkodzenia izolacji elektrycznej. Dlatego też stosuje się dwukrotne obniżenie wartości napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale (w porównaniu do warunków normalnych). W warunkach ekstremalnych (np. w basenie, w wannie) panuje największe zagrożenie, więc napięcia są ponownie dwukrotnie obniżone.

Powszechnie przyjmuje się, że w normalnych warunkach oporność ciała człowieka ma wartość około 1 kΩ. Przepływ prądu przemiennego o wartości powyżej 50 mA zaczyna powodować nieodwracalne szkody. Z prawa Ohma wynika, że bezpieczna wartość napięcia to: 1 kΩ • 50 mA = 50 V. Z tego też względu wyłączniki różnicowoprądowe typu AC (najpopularniejsze) są tak zbudowane, aby wyłączać obwód zabezpieczany w przypadku przekroczenia połowy znamionowej wartości prądu różnicowego (najczęściej równego 30 mA) – gwarantuje to odpowiednią czułość urządzenia, równocześnie skutecznie zabezpieczając ludzi.

Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm ludzki – poza rodzajem prądu (DC/AC) oraz warunkami środowiskowymi – zależy dodatkowo od następujących czynników:

• częstotliwości prądu – prądy o wyższych częstotliwościach są uważane za bardziej bezpieczne, co wynika z tzw. efektu naskórkowości, czyli ze zjawiska polegającego na tym, że im większą częstotliwość ma prąd, tym płycej wnika w materiał (w tym w ciało ludzkie). Dzięki temu jest szansa, że prąd nie dotrze do serca, ale pozostanie tylko w wierzchniej warstwie ciała;
• czasu przepływu – przytoczono wcześniej wartości dopuszczalne długotrwale; człowiek jest w stanie przeżyć więcej, ale wszystko zależy wówczas od czasu oddziaływania energii elektrycznej na organizm: im krótszy czas, tym większe wartości człowiek wytrzyma. Napięcia i prądy oraz czasy powinny być rozpatrywane łącznie, a analiza wpływu np. samego czasu przepływu prądu w oderwaniu od jego wielkości nie ma większego sensu. Dlatego tworzy się specjalne wykresy czasowo-prądowe zarówno dla prądu stałego, jak i zmiennego, na których dodatkowo zaznaczane są strefy przynoszące określone oddziaływania;
• drogi przepływu – najniebezpieczniejsze są te prądy, które płyną przez serce, a jak wiemy, prąd zawsze płynie najkrótszą (o najmniejszym oporze) drogą. Dlatego też porażenie w przypadku, gdy np. trzymamy przewód fazowy w jednej ręce, a neutralny w drugiej – niesie dużo większe zagrożenie niż sytuacja, gdy prąd płynie z przewodu fazowego trzymanego w ręce przez ciało do ziemi. W pierwszym przypadku droga przepływu wiedzie przez serce, a w drugim istnieje spora szansa, że ten organ zostanie ominięty. Dodatkowo otoczenie (podłoże) wnosi własną rezystancję (tzw. rezystancję przejścia), stanowiącą dodatkową przeszkodę dla przepływu prądu, zależną od rodzaju podłoża (np. 1 GΩ dla drewna czy tylko 100 Ω dla betonu);
• indywidualnych cech osobniczych człowieka – człowiek, z punktu widzenia prądu elektrycznego, stanowi jakąś impedancję. O ile dla prądu stałego jest to jedynie rezystancja, o tyle dla przemiennego wchodzą jeszcze w grę pojemności (reaktancje). Impedancja ciała nie jest stała i zależy m.in. od wilgotności powietrza, stanu naskórka (wilgotność, uszkodzenia), napięcia dotykowego (dlatego można stwierdzić, że człowiek jest w pewnym sensie warystorem), częstotliwości prądu, drogi przepływu, itd. Impedancja ta nie jest jednakowa dla wszystkich i wykazuje dużą zmienność osobniczą. Dla większości populacji przy częstotliwości 50–60 Hz zawiera się w przedziale 1500–4500 Ω.

W wyniku przerwania ciągłości obwodu elektrycznego lub zwarć – zarówno prądu stałego, jak i przemiennego – pojawia się łuk elektryczny, który jest bardziej intensywny w przypadku prądu stałego.

Łuk elektryczny – największy wróg bezpieczeństwa systemów PV

Największe niebezpieczeństwo pożarowe stanowi łuk elektryczny, który może pojawić się przy zwarciu lub przerwaniu ciągłości obwodu elektrycznego. Jeżeli rezystancja łuku elektrycznego będzie stosunkowo duża i prąd zwarciowy będzie miał małą wartość, to może się zdarzyć, że nie zadziałają standardowe zabezpieczenia instalacji PV. Łuk elektryczny to przepływ prądu przez powietrze, który odbywa się za pośrednictwem zjonizowanego gazu (plazmy) pomiędzy dwoma przewodami elektrycznymi. W kontrolowany sposób zjawisko to wykorzystuje się m.in. w sektorze przemysłowym. Powstająca przy okazji łuku elektrycznego wysoka temperatura (w zależności od warunków, temperatura łuku elektrycznego osiąga nawet kilka tysięcy stopni Celsjusza) znajduje zastosowanie przy spawaniu czy w piecach łukowych. Łuk elektryczny może pojawić się zarówno przy prądzie przemiennym (AC), jak i przy prądzie stałym (DC). Jednak to właśnie ten drugi – łuk elektryczny prądu stałego jest zjawiskiem o wiele bardziej niebezpiecznym. Dlatego, że prąd stały, jak nazwa wskazuje, przepływa przez cały czas (a przynajmniej tak długo, jak dostarczają go moduły PV). Dla porównania prąd przemienny, zmieniając kierunek przepływu, przez krótką chwilę przestaje płynąć (gdy sinusoida przechodzi przez wartość „0”), co ułatwia wygaszenie łuku. W instalacjach domowych prąd stały znacznych wartości (o napięciu nawet do 1000 V) występuje głównie w instalacjach PV, dlatego łuk elektryczny w fotowoltaice budzi najwięcej obaw w kontekście bezpieczeństwa pożarowego.

W fotowoltaice wyróżniamy dwa rodzaje stałoprądowych łuków elektrycznych:

• łuki elektryczne szeregowe – to najbardziej prawdopodobne zjawisko, które trudno zidentyfikować. W instalacji PV istnieje wiele punktów, w których występuje połączenie szeregowe (a zatem, gdzie może pojawić się łuk), np. połączenia między ogniwami, na złączach przewodów (MC4), w skrzynkach przyłączeniowych DC i inne,
• łuki elektryczne równoległe pojawiają się między dwoma pobliskimi przewodami o przeciwnej biegunowości, w tym samym obwodzie prądu stałego.

Łuk elektryczny w fotowoltaice jest realnym zagrożeniem, a jego pojawieniu się sprzyjają następujące problemy i nieprawidłowości w instalacjach:

• w obrębie wtyczek DC:
  – niedopasowane wtyczki MC4 (od różnych producentów bieguny +/–),
  – źle lub słabo zaciśnięte zaciski elektryczne lub wtyczki,
  – niecałkowicie wciśnięte wtyczki,
  – uszkodzone mechanicznie wtyczki,
  – niska jakość wtyczki (uszkodzenia i niedoróbki z etapu produkcji);
• w obszarze zacisków śrubowych (rozdzielnica, falownik po stronie DC):
  – niedokładnie dokręcone styki,
  – niedbale włożone przewody,
  – zbyt mocne dokręcanie gwintów, powodujące ich zerwanie,
  – zbyt blisko ułożone przewody;
• przy połączeniach lutowanych:
  – nieprecyzyjne lutowanie,
  – starzenie się połączeń;
• przy diodach obejściowych:
  – przepięcia wywołane np. wyładowaniem elektrostatycznym (piorun),
  – długotrwałe przegrzewanie się;.
• w modułach:
  – uszkodzenia ogniw PV związane np. z mikropęknięciami,
  – oderwane złącza ogniw,
  – pęknięcia szyby lub ogniw;
• przy bezpiecznikach DC:
  – nieprawidłowy dobór lub instalacja;
• na przewodach:
  – zniszczenia związane z warunkami atmosferycznymi (światło, wilgoć, zmiany temperatur),
  – uszkodzenia wywołane przez zwierzęta,
  – problemy wynikające ze złego montażu (uszkodzenia mechaniczne na luźno zwisających przewodach, złamanie izolacji lub przewodu);
• inne problemy:
  – wilgoć, zanieczyszczenia, akty wandalizmu itp.

W praktyce, jeśli chodzi o instalację PV, łuk elektryczny może pojawić się w każdym miejscu, m.in. w połączeniach wewnątrz modułu, w okolicy złącz przyłączeniowych do modułów PV czy przy połączeniach w falowniku. Z pojawieniem się łuku elektrycznego w fotowoltaice zwykle wiąże się bardzo wysoka temperatura (4000–5000°C). Oznacza to, że bardzo szybko może dojść do zapłonu elementów znajdujących się w jego pobliżu. Z badań przeprowadzonych m.in. przez TÜV Rheinland i Instytut Systemów Energetyki Słonecznej im. Fraunhofera (2015) oraz z raportu BRE National Solar Center (2017) [9] wynika, że łuk elektryczny będący następstwem błędów montażowych jest jedną z najczęstszych przyczyn powstawania pożarów w fotowoltaice. Łuk elektryczny może być również bezpośrednim zagrożeniem dla ludzi. Może powodować rozległe oparzenia, uszkodzenia oczu, słuchu, płuc, a także uszkodzenia ciała wywołane ewentualnym wybuchem. Również dla osób prowadzących akcję gaśniczą praca w warunkach obecności wysokiego napięcia prądu stałego jest niebezpieczna.

Literatura

1. M.T. Sarniak, Podręcznik instalatora systemów fotowoltaicznych (in Polish). Grupa MEDIUM, Warszawa 2022.
2. Dziennik Ustaw RP, poz. 478. Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii, Warszawa, Sejm RP, 2015. http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20150000478 (dostęp: 21.09.2023).
3. Portal RynekElektryczny.pl, Moc zainstalowana fotowoltaiki. Nowa instalacja ma przeciętnie 30 kW (in Polish), 2023. https://www.rynekelektryczny.pl/moc-zainstalowana-fotowoltaiki-w-polsce/ (dostęp: 6.09.2023).
4. Sejm RP, Prawo budowlane (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1333 ze zm.). https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20200001333 (dostęp: 5.10.2023).
5. PSP, Zgłoszenie instalacji fotowoltaicznej o mocy powyżej 6,5 kW. https://www.gov.pl/web/kppsp-lancut/zgloszenie-instalacji-fotowoltaicznej-o-mocy-powyzej-65-kw (dostęp: 5.10.2023).
6. NFOŚiGW, Mój Prąd – Program dofinansowania mikroinstalacji fotowoltaicznych. https://mojprad.gov.pl/ (dostęp: 2.10.2023).
7. AktywnyProsument.pl, RCEm – Rynkowe miesięczne ceny energii elektrycznej. https://aktywnyprosument.pl/rcem/ (dostęp: 5.10.2023).
8. ENERGA, Prosument wirtualny – to warto o nim wiedzieć. https://www.energa.pl/zielone-pojecie/oszczedzanie/prosument-wirtualny.html (dostęp: 3.10.2023).
9. E. Biernaciak, AFCI na łuk elektryczny w fotowoltaice – co to za zabezpieczenie?, enerad.pl. https://enerad.pl/wiedza/afci-na-luk-elektryczny-w-fotowoltaice-co-to-za-zabezpieczenie/ (dostęp: 5.10.2023).
10. GoodWe, Nowa generacja ochrony przed łukiem elektrycznym w instalacjach PV. https://magazynfotowoltaika.pl/goodwe-wprowadzil-nowa-generacje-ochrony-przed-lukiem-elektrycznym-afci/ (dostęp: 5.10.2023).
11. Columbus, Columbus Safe – taśma samogasząca dla bezpieczeństwa Twojej instalacji. https://columbusenergy.pl/blog/columbus-safe-tasma-samogaszaca-dla-bezpieczenstwa-twojej-instalacji?zrodlo=google-ads&medium=search&IDkampanii=1509955182&Grupa-reklam=76367446224&slowo-kluczowe=&kampania=fotowoltaika-search-1&gclid=CjwKCAjwvfmoBhAwEiwAG2t (dostęp: 5.10.2023).
12. Columbus, Columbus Safe 2.0 – ochrona złącz MC4. https://columbusenergy.pl/blog/columbus-safe-2-0-ochrona-zlacz-mc4 (dostęp: 5.10.2023).
13. FRONIUS, Bezpieczeństwo pożarowe instalacji PV – biała księga. 2020.
14. FRONIUS, Ograniczenie ryzyka wystąpienia pożaru w instalacjach PV – biała księga. 2020.
15. SBF, Fotowoltaiczny dekalog dobrych praktyk, [Online]. Available: http://polskapv.pl/
16. FRONIUS, Uzgadnianie projektów instalacji PV z rzeczoznawcą ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych – biała księga. 2020.
17. D. Kaczmarczyk, Magazyn energii. https://fotowoltaikaonline.pl/magazyn-energii (dostęp: 5.10.2023).
18. Polskie Stowarzyszenie Rozwoju Fotowoltaiki, Poradnik – wymagania ppoż. dla systemów magazynowania energii. https://psrf.pl/produkt/album/ (dostęp: 5.10.2023).