Kryzys szkolnictwa zawodowego w Polsce
przyczyny, skutki oraz metody naprawy
Rys. 1. Liczba zasadniczych szkół zawodowych w latach szkolnych 1990/1991, 1995/1996, 2000/2001, 2005/2006 – 2011/2012 [5]
Polskie szkolnictwo zawodowe przechodziło w swojej historii wiele zmian oraz reform, które oddawały zmieniające się uwarunkowania społeczne i ekonomiczne. Okazało się, iż struktura kształcenia zawodowego w Polsce, odziedziczona po systemie gospodarki centralnie planowanej, jest trudna do zreformowania. Próby przystosowania owej struktury do warunków nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego oraz do procesów globalizacji i wzmożonej konkurencji na rynkach światowych nie zostały zakończone całkowitym powodzeniem [9].
Zobacz także
homelook.pl Poznaj 5 sposobów jak skutecznie walczyć z wysokimi rachunkami za prąd
Masz dość wysokich rachunków za prąd? Szukasz sposobu, jak zaoszczędzić, nawet jeśli masz w domu sporo urządzeń elektrycznych? Na wysokość taryfy za prąd nie zawsze mamy wpływ. Istnieje jednak parę sposobów,...
Masz dość wysokich rachunków za prąd? Szukasz sposobu, jak zaoszczędzić, nawet jeśli masz w domu sporo urządzeń elektrycznych? Na wysokość taryfy za prąd nie zawsze mamy wpływ. Istnieje jednak parę sposobów, dzięki którym zyskasz pewność, że wina za wysokie rachunki nie leży po Twojej stronie. Sprawdź, jak możesz obniżyć koszt comiesięcznych rachunków za energię.
BayWa r.e. Solar Systems Maraton szkoleniowy – uzyskaj certyfikat instalatora!
Mamy przyjemność ogłosić, że już 1 czerwca 2022 firma BayWa r.e. Solar Systems organizuje maraton szkoleniowy dla instalatorów PV, czyli cały dzień wypełniony ciekawymi oraz przydatnymi panelami spotkań.
Mamy przyjemność ogłosić, że już 1 czerwca 2022 firma BayWa r.e. Solar Systems organizuje maraton szkoleniowy dla instalatorów PV, czyli cały dzień wypełniony ciekawymi oraz przydatnymi panelami spotkań.
Redakcja Jak oszczędzać prąd, korzystając ze zmywarki?
Czy wiesz, że zmywarka do naczyń pomoże ci nie tylko oszczędzać cenny czas, lecz także płacić w przyszłości niższe rachunki za wodę i prąd? Oczywiście pod warunkiem, że wybierzesz odpowiedni model, a następnie...
Czy wiesz, że zmywarka do naczyń pomoże ci nie tylko oszczędzać cenny czas, lecz także płacić w przyszłości niższe rachunki za wodę i prąd? Oczywiście pod warunkiem, że wybierzesz odpowiedni model, a następnie będziesz korzystać z urządzenia we właściwy sposób. Jak to zrobić?
StreszczenieArtykuł przedstawia obecną sytuację szkolnictwa zawodowego w Polsce. Analizie został poddany stan szkolnictwa zawodowego sprzed transformacji ustrojowej, który zestawiono z dzisiejszą sytuacją. Zaprezentowano genezę obecnie obserwowanego kryzysu szkolnictwa zawodowego. Artykuł prezentuje również sposoby rozwiązania problemów szkolnictwa zawodowego.AbstractThe crisis of vocational education in Poland. Causes, effects and recovery proposalThe paper discusses the current situation of vocational education in Poland. It analyses the condition of this education before the political transformation and compares it to the current situation. The genesis of the crisis currently observed in vocational education has been presented. The paper suggests the ways to solve some of the problems in this important segment of education. |
Wcześniejszy system gospodarczy, poprzez swe zasady funkcjonowania, sprzyjał rozwojowi systemu edukacyjnego, w którym nauczanie odbywało się w zakresie wąskich specjalizacji. Przystosowane były one do pracy w konkretnym zawodzie. Szkoły były mocno powiązane z przedsiębiorstwami państwowymi, co umożliwiało w miarę dokładne sprecyzowanie zapotrzebowań na pracowników posiadających dane kwalifikacje [1].
Dla polityki gospodarczej, która była nastawiona głównie na produkcję przemysłową, szkolnictwo zawodowe spełniało bardzo istotną funkcję.
W początkach transformacji systemowej w Polsce obserwowany był wysoki odsetek osób, które rozpoczynały naukę zawodową. W 1990 roku wynosił on 63% [1]. Kształcono w ramach 250 wąsko wyspecjalizowanych zawodów oraz w znacznie zawężonym stopniu nauczania teoretycznych podstaw, związanych z daną dziedziną wiedzy. Następowały dynamiczne zmiany w strukturze i technologii produkcji, które wymagały zmian zawodu i dostosowania się absolwentów szkół zawodowych. Ci jednak, kształceni zgodnie z opisanym modelem, nie byli do tych zmian przygotowani [9].
Szkolnictwo zawodowe w Polsce – kryzys
Kształcenie zawodowe w systemie szkolnym realizowane jest w zasadniczych szkołach zawodowych, technikach oraz w szkołach policealnych. Celem owego typu kształcenia jest przygotowanie do wykonywania danego zawodu. Ukończenie szkoły oraz zdanie egzaminu pozwala na uzyskanie świadectwa potwierdzającego kwalifikacje zawodowe.
Przeobrażenia w sferze gospodarczej oraz społecznej spowodowały, iż szkolnictwo zawodowe dotknął kryzys. Przyczyny tego zjawiska są bardzo złożone.
W końcu lat dziewięćdziesiątych przeprowadzono reformę edukacji, po której szkolnictwo zawodowe utraciło na prestiżu, znaczeniu oraz trosce państwa. Polityka edukacyjna była nieskoordynowana i główny nacisk kładła na tworzenie tańszych (w sensie inwestycyjnym) lokalnych szkół o profilach humanistycznych. To, oraz upowszechnienie zdawalności egzaminu maturalnego, sprawiło, iż uczniowie i ich rodzice zaczęli wybierać licea ogólnokształcące i studia na kierunkach humanistycznych [11].
Upadek szkolnictwa zawodowego wzmocniła trudna sytuacja gospodarcza oraz spowolnienie w latach 1997–2002, owocujące spadkiem produkcji oraz wzrostem bezrobocia. Wydatki państwowe na edukację zawodową znaczenie spadły, przedsiębiorstw nie było stać na szkolenie pracowników oraz przyjmowanie nowych. Spadł popyt na pracowników z wykształceniem zawodowym, w polskiej gospodarce dominującą rolę utracił sektor przemysłowy na rzecz rozwijającego się sektora usługowego. Dynamiczny rozwój firm prywatnych oraz prywatyzacja dużych zakładów państwowych przyczyniły się do likwidacji szkół przyzakładowych oraz baz szkolenia praktycznego. W latach 90. upadały zakłady pracy, które wcześniej wspierały lub utrzymywały szkoły zawodowe, a także zapewniały miejsca pracy dla ich absolwentów [8].
Podsumowując, spadek zainteresowania szkołami zawodowymi spowodowany był w głównej mierze perspektywą znacznego bezrobocia i niskich płac dla absolwentów szkół zawodowych, a także negatywną percepcją społeczną szkolnictwa zawodowego (jako szkół dla osób, które w szkołach podstawowych osiągały słabe wyniki w nauce).
Skutki kryzysu szkolnictwa zawodowego w Polsce
Szereg czynników, m.in. zaniedbania państwa oraz przekazanie szkolnictwa zawodowego samorządom bez zapewnienia im instrumentów finansowania tychże szkół, doprowadziło do sytuacji, którą można podsumować, stwierdzając:
1. Szkolnictwo zawodowe, od pewnego czasu, ulega degradacji zarówno pod względem prestiżu, jak i faktycznych możliwości kształcenia praktycznego [11]
Gwałtowny rozwój sektora handlowo-usługowego przyczynił się do zwiększenia zainteresowania uczniów przedmiotami humanistycznymi. Przykładem może być sukces kierunków kształcenia „marketing i zarządzanie”, który w latach 90. bił rekordy popularności, przyciągając kilkunastu chętnych na jedno miejsce. To co można zaobserwować dziś, to weryfikacja rynku pracy kompetencji osób, które posiadają powyższe wykształcenie. Aktualnie wykształcenie w zakresie zarządzania jest mile widziane w postaci studiów podyplomowych, najczęściej w formie MBA (MBA – ang. Master of Business Administration. Forma studiów podyplomowych w zakresie zarządzania prowadzonych najczęściej w języku angielskim). Ilustruje to konieczność posiadania konkretnych kwalifikacji, których wykorzystanie w pewnych obszarach, jak np. kierownictwo, może wymagać dodatkowych umiejętności. Są to dziś najczęściej tzw. kompetencje miękkie (to przede wszystkim umiejętności osobiste, takie jak sprawne zarządzanie sobą i swoją pracą, oraz umiejętności interpersonalne, które obejmują zdolności komunikowania się z ludźmi, ich motywowania oraz zarządzania zespołami ludzkimi. Brak kadry wykształconej w określonych dyscyplinach to jeden z poważniejszych problemów w polskiej gospodarce.
Od początku lat 90. XX wieku liczba uczniów szkół zawodowych zmniejszyła się czterokrotnie – od 814,5 tys. osób w 1990 roku do 210,9 tys. w roku szkolnym 2011/2012 [5]. Oto jak obecnie kształtują się proporcje wyboru rodzajów szkół wśród młodzieży polskiej oraz pochodzącej z pozostałych obszarów UE [4]: szkoła zawodowa/szkoła ogólnokształcąca: Polska: 30/70%, UE: 70/30%.
Niełatwa sytuacja szkolnictwa zawodowego stała się tym trudniejsza, iż w społeczeństwie zaczął panować, a w pewnych kręgach nadal panuje, pogląd, że człowiek wybierający wykształcenie średnie techniczne jest „gorszy”. Powyższy pogląd wynikał z faktu, że rozwój prywatnych szkół wyższych oraz łatwość zdobycia matury dały wręcz nieograniczone możliwości zdobycia wykształcenia wyższego. Tym samym osoby, które nie skorzystały z tej ścieżki, były uznawane za nieudaczników. Oczywiście powyższy tok rozumowania był dalece krzywdzący dla osób podejmujących tę pracę, ale również w konsekwencji dla całego społeczeństwa.
2. Państwo wycofało się z aktywnego wpływania na sektor szkolnictwa zawodowego, mimo że jest ono bardzo ważnym elementem kształcenia kadr dla gospodarki narodowej. Samorządom pozostawiono zarówno rozwój bazy do kształcenia praktycznego, jak i wybór kierunków kształcenia [11].
Samorządy decydują o tym, czy rozwijane mają być szkoły zawodowe, czy też ogólnokształcące. Biorą przy tym pod uwagę koszty funkcjonowania poszczególnych placówek (koszt funkcjonowania szkoły zawodowej jest znacznie wyższy) oraz opinie mieszkańców, którzy zdecydowanie preferują szkoły ogólnokształcące. W efekcie tego, szkolnictwo zawodowe znajduje się w niekorzystnej sytuacji w ramach lokalnych polityk oświatowych [8]. Znaczący jest spadek liczby szkół zawodowych (rys. 1.) z 2995 w 1990 roku do obecnego poziomu 1754 (mniej o 42%) [5].
3. Otwierane są kierunki, w których szkoła może najłatwiej kształcić, ze względu na posiadane zaplecze praktyczne. Nierzadko są to kierunki, których absolwenci zasilają grono bezrobotnych na lokalnym rynku pracy [11].
Bezrobotni zarejestrowani według poziomu wykształcenia – II kwartał 2011 [2]:
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych ogółem – 1 883 299;
- z wykształceniem wyższym – 10,6%;
- z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym – 22,4%;
- z wykształceniem średnim ogólnym – 11,6%;
- z wykształceniem zasadniczym zawodowym – 27,6%;
- z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej – 27,8%.
Z badania przeprowadzonego na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu wynika, iż edukacyjna oferta szkół zawodowych nie koresponduje z potrzebami lokalnych rynków pracy, a znaczna część dostępnych kierunków kształcenia, w badanych placówkach oświatowych to zawody nadwyżkowe. W połowie badanych szkół ani jeden z realizowanych kierunków kształcenia nie wpisuje się w listę zawodów najbardziej potrzebnych na lokalnym rynku pracy [12].
Ekonomista, kucharz oraz sprzedawca to zawody, w których najczęściej kształcą technika. W roku szkolnym 2005/2006 było 102 tys. absolwentów techników, w tym jedynie 5 tys. osób ukończyło technikum budownictwa, a 259 osób to mechatronicy [6]. Natomiast już teraz odczuwa się brak pracowników budownictwa, a gospodarka coraz bardziej potrzebuje zawodów związanych m.in. z obsługą maszyn w zmodernizowanych technologicznie przemysłach (np. drzewnym, spożywczym szklarskim, papierniczym) oraz z obsługą nowoczesnych technologii. Zapotrzebowanie na techników mechatroników zatem rośnie [10].
4. Niski prestiż szkół zawodowych plus słaba baza dydaktyczna oraz brak odpowiedzi na potrzeby lokalnego rynku pracy skutkują zagrożeniem migracji uczniów gimnazjów do krajów UE w celu podejmowania kształcenia zawodowego. Takie zjawisko widoczne jest już w kontekście Niemiec, gdzie dzięki wysokim stypendiom i bardzo dobrym warunkom do kształcenia zamierza podjąć naukę kilka tysięcy absolwentów polskich gimnazjów [11].
Metody rozwiązania problemów szkolnictwa zawodowego
Poprawa konkurencyjności polskich przedsiębiorstw uzależniona jest od rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, a wymaga to poprawy kwalifikacji ogólnych i zawodowych polskiego społeczeństwa. Za jeden z najważniejszych priorytetów rozwoju społeczno-gospodarczego Polski należy zatem uznać rozwój edukacji zawodowej i poprawę jakości tego kształcenia. [3] Proces kształcenia zawodowego jest również jednym z najważniejszych wspólnych celów gospodarczo-politycznych Unii Europejskiej [4].
W związku z powyższym, proponowane są następujące rozwiązania, służące podniesieniu jakości kształcenia zawodowego:
1. Zaangażowanie sił i środków na poziomie centralnym.
Rozwój szkolnictwa zawodowego nie może być bowiem uzależniony od możliwości oraz dochodów samorządów lokalnych – powinny one otrzymywać wsparcie na rzecz rozwoju szkolnictwa zawodowego [7]. Konieczne jest zatem przywrócenie państwa jako regulatora struktury kształcenia zawodowego [11].
2. Zmiana sposobu postrzegania szkolnictwa zawodowego przez uczniów oraz ich rodziców.
Pomocne w tym mogłoby być przeprowadzenie kampanii społecznej, która informowałaby o zaletach tego kształcenia oraz zwiększenie roli systemu doradztwa zawodowego. Doradcy mogliby służyć pomocą w wyborze dalszej ścieżki edukacyjnej przez gimnazjalistów, przedstawiać korzyści ukończenia szkół zawodowych oraz pomagać w wyborze zawodów, na które jest zapotrzebowanie na rynku pracy [9].
3. Współpraca między pracodawcami a szkołami zawodowymi.
Jest to odpowiedź na problem, jakim jest zbyt wąskie powiązanie oferty tego kształcenia z rynkiem pracy. Udział pracodawców w opracowywaniu programów kształcenia zawodowego skutkować będzie pojawieniem się absolwentów, których kwalifikacje będą wystarczające do podjęcia zatrudnienia i będą odpowiadały potrzebom poszczególnych przedsiębiorstw [8]. Ważne jest opracowanie systemu zachęt dla pracodawców, którzy podejmują współpracę ze szkołami np. poprzez organizowanie praktyk zawodowych na odpowiednim poziomie. Takim wsparciem byłoby np. rekompensowanie kosztów kształcenia bądź ulgi podatkowe [6].
4. Zwiększenie znaczenia kształcenia praktycznego w kształceniu zawodowym [11].
W realizacji tego celu konieczne jest wyposażenie szkół w stanowiska do nauki zawodu, odpowiadające dzisiejszym standardom oraz, podobnie jak w pkt 3, nawiązanie współpracy z pracodawcami. Udział przedsiębiorców polegałby na realizacji praktyk zawodowych na odpowiednim poziomie i doposażeniu szkół, w zamian za gwarancję zatrudnienia części absolwentów [8].
5. Doskonalenie nauczycieli kształcenia zawodowego.
Obecne przygotowanie do podjęcia pracy nauczyciela (również w szkole zawodowej) nastawione jest na teorię i wiedzę, przy małym odniesieniu do praktyki i umiejętności. Potrzebne są zatem programy rozwoju zawodowego i podnoszenia kwalifikacji nauczycieli [8].
Dla rozwoju Polskiej gospodarki istotne jest, aby szkolnictwo zawodowe dysponowało dobrą kondycją. Tymczasem od kilku lat obserwujemy zjawisko nazywane kryzysem szkolnictwa zawodowego. Objawia się ono m.in. spadkiem liczby szkół zawodowych, brakiem ich prestiżu wśród uczniów i ich rodziców, oraz – co jest najpoważniejszym problemem – brakiem jego powiązań z rynkiem pracy.
Fakt, iż szkoły zawodowe w naszym kraju nie odpowiadają bieżącym potrzebom gospodarki, sprawia iż Polska nie realizuje jednego z celów polityki Unii Europejskiej, pozostając w tym względzie w tyle za pozostałymi państwami wspólnoty.
Przed szkolnictwem zawodowym w Polsce stoi szereg wyzwań. Jest to jednak trud, którego podjęcie może zaowocować rozwojem gospodarki naszego kraju, gospodarki opartej na wiedzy.
* * *
Artykuł powstał na bazie pracy dyplomowej Autora: „Technikum Nowoczesnych Technologii w Kleszczowie jako odpowiedź na kryzys szkolnictwa zawodowego w Polsce”, napisanej pod kierunkiem dr Nell Stolińskiej-Pobralskiej.
Literatura
- Canning M., Godfrey M., Holzer-Zelazewska D., Vocational Education in the New EU Member States, The World Bank, Washington D.C. 2007.
- Godlewska J., Edukacja – rynek pracy obszary powiązań, http://www.ips.uw.edu.pl (odczyt z dn. 02.03.2013).
- Kabaj M., System kształcenia zawodowego i kierunki jego doskonalenia w warunkach integracjii wzrostu konkurencyjności, Warszawa 2011.
- Kamiński J., Szkolnictwo zawodowe w Polsce - diagnoza aktualnego stanu i planowane zmiany, Wrocław 2012.
- Kubik P., Szkolnictwo zawodowe w Polsce, http://www.rynekpracy.pl, (odczyt z dn. 02.03.2013).
- Osiecka-Chojnacka J., Szkolnictwo zawodowe wobec problemów rynku pracy, Indos nr 16, Warszawa 2007.
- Zahorska M., Walczak D., Polski system edukacyjny a rynki pracy w Uni Europejskiej, Analizy i Opinie nr 51, Warszawa 2005.
- Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Warszawa 2011.
- Rekomendacje dotyczące potrzeb w zakresie szkolnictwa zawodowego we Wrocławiu, pod. red. Ł. Pyfel, Warszawa 2010.
- Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu Na Pracę [w:] Studia i Materiały, t. 3, Warszawa 1999.
- Szkolnictwo zawodowe i techniczne w Polsce, pod. red. M. Chudziński, Warszawa 2012.
- Strona internetowa Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu http://www.wup.poznan.pl (odczyt z dn. 02.03.2013).