Oświetlenie awaryjne w budynkach i przemyśle – wymagania
W normie PN-EN 1838:2013-11 E „Zastosowania oświetlenia. Oświetlenie awaryjne" wprowadzono znaki bezpieczeństwa jako element oświetlenia drogi ewakuacyjnej [6]
Fot. Freepik
Budynki zakładów przemysłowych, hoteli oraz obiekty użyteczności publicznej muszą być wyposażone w urządzenia przeciwpożarowe, którym należy zapewnić konserwację i naprawy w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie. Niejednokrotnie zanik oświetlenia podstawowego nie jest spowodowany zwykłą awarią zasilania czy wyłączeniem u dostawcy energii elektrycznej, a dodatkowymi czynnikami, np. pożarem czy atakiem terrorystycznym. Zastosowanie odpowiedniej technologii oświetlenia awaryjnego, w tym ewakuacyjnego oraz zapasowego, może przyczynić się do znacznych oszczędności i znacząco wpłynąć na redukcję kosztów utrzymania takiego oświetlenia.
Zobacz także
mgr inż. Dariusz Kamiński Oświetlenie awaryjne – wymagania projektowe
Oświetlenie sztuczne pozwala na przeniesienie czynności wykonywanych przy świetle dziennym na czas, kiedy ono nie występuje, do stref i pomieszczeń, do których światło dzienne nie dociera. A co się dzieje,...
Oświetlenie sztuczne pozwala na przeniesienie czynności wykonywanych przy świetle dziennym na czas, kiedy ono nie występuje, do stref i pomieszczeń, do których światło dzienne nie dociera. A co się dzieje, gdy to światło gaśnie?
leroymerlin.pl Barwa światła, liczba lampek, długość łańcucha... Sprawdź, czym kierować się przy wyborze zewnętrznych lampek choinkowych
Dekoracyjne sople, migoczące figurki, kolorowe sznurki oplatające drzewka… Nastrojowe oświetlenie to jeden z ważniejszych elementów Bożego Narodzenia. Wyjątkowy klimat świąt można również stworzyć w ogrodzie...
Dekoracyjne sople, migoczące figurki, kolorowe sznurki oplatające drzewka… Nastrojowe oświetlenie to jeden z ważniejszych elementów Bożego Narodzenia. Wyjątkowy klimat świąt można również stworzyć w ogrodzie lub przy wejściu do domu. Wystarczy wybrać odpowiednie lampki. Które z nich sprawdzą się na zewnątrz? Poniżej przydatne wskazówki.
V-TAC Poland Sp. z o.o. Oszczędne, ekologiczne i z długą żywotnością - oświetlenie LEDowe z mechanizmem Long Life
Oświetlenie odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym życiu, zarówno w domu, jak i w miejscach publicznych czy przemysłowych. Tradycyjne żarówki, zwłaszcza te oparte na technologii żarzenia, były dominującym...
Oświetlenie odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym życiu, zarówno w domu, jak i w miejscach publicznych czy przemysłowych. Tradycyjne żarówki, zwłaszcza te oparte na technologii żarzenia, były dominującym źródłem światła przez wiele lat. Jednak wraz z postępem technologicznym i wzrostem świadomości ekologicznej, coraz więcej osób zwraca uwagę na oświetlenie LEDowe, które charakteryzuje się nie tylko oszczędnością energii, ale także ekologicznością i długą żywotnością. Jednym z ciekawych rozwiązań...
Budynki i obiekty budowlane, w tym przemysłowe, zgodnie z Ustawą o ochronie przeciwpożarowej (DzU z 2009 nr 178 poz. 1380 z późniejszymi zmianami – Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 października 2009 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie przeciwpożarowej), muszą być wyposażone w urządzenia przeciwpożarowe, którym należy zapewnić konserwację i naprawy w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie.
Urządzenia przeciwpożarowe
W Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. [2] zdefiniowano pojęcie urządzenia przeciwpożarowego. Zostały sprecyzowane elementy, które wchodzą w skład tego urządzenia, między innymi instalacje oświetlenia ewakuacyjnego (§ 2 ust. 1 pkt 9). W związku z tym, instalacje oświetlenia ewakuacyjnego, tak jak wszystkie urządzenia przeciwpożarowe, powinny być poddawane przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym nie rzadziej niż raz w roku oraz spełniać wymagania polskich norm (§ 3 ust. 2. i 3. [2]). Ponadto, w § 3 ust. 1 jest zapis, z którego wynika konieczność uzgadniania projektów urządzeń przeciwpożarowych z rzeczoznawcą do spraw zabezpieczeń pożarowych, a warunkiem dopuszczenia tych instalacji do użytkowania jest przeprowadzenie odpowiednich prób i badań potwierdzających prawidłowość ich działania.
W rozporządzeniu tym podano szczegółowy wykaz dróg, pomieszczeń, miejsc, urządzeń i drzwi (przeciwpożarowych), (§ 4 ust. 2, pkt 4 [2]), które należy oznakować znakami zgodnymi z polskimi normami.
Wymagania prawne
Rozporządzenia i przywołane w nich polskie normy są wytycznymi dla projektantów określającymi wymagania, jakie musi spełniać oświetlenie awaryjne w budynkach w zależności od jego przeznaczenia i miejsca zainstalowania.
Na podstawie Kodeksu pracy wydane zostało Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jednolity DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650; z 2007 r. nr 49, poz. 330; z 2008 r. nr 108, poz. 690 z późn. zmianami), który w dziale III – Pomieszczenia pracy, rozdział 2 – Oświetlenie, w § 28 wymaga, aby w pomieszczeniach i miejscach pracy, w których w razie awarii oświetlenia może wystąpić zagrożenia życia i zdrowia pracowników, stosowne było oświetlenie awaryjne spełniające wymagania określone w odrębnych przepisach i Polskich Normach.
Ogólne wymagania stawiane instalacjom oświetlenia awaryjnego precyzuje Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jednolity DzU z 2015 r., poz. 1422). Zgodnie z § 181 ust 1 [1] budynek, w którym zanik napięcia w elektroenergetycznej sieci zasilającej może spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi oraz poważne zagrożenie środowiska, a także znaczne straty materialne, należy zasilać co najmniej z dwóch niezależnych, samoczynnie załączających się źródeł energii elektrycznej. Dodatkowo należy wyposażać je w samoczynnie załączające się oświetlenie awaryjne (zapasowe lub ewakuacyjne).
Zgodnie z § 181 ust. 2 [1] awaryjne oświetlenie zapasowe należy stosować w pomieszczeniach, w których po zaniku oświetlenia podstawowego istnieje konieczność kontynuowania czynności w niezmieniony sposób lub ich bezpiecznego zakończenia, przy czym czas działania tego oświetlenia powinien być dostosowany do uwarunkowań wynikających z wykonywanych czynności oraz warunków występujących w pomieszczeniu.
Awaryjne oświetlenie ewakuacyjne powinno działać przez co najmniej 1 godzinę od zaniku oświetlenia podstawowego (§ 181 ust. 5). Nie jest ono wymagane w pomieszczeniach, w których awaryjne oświetlenie zapasowe zapewnia oświetlenie przez co najmniej 1 godzinę od zaniku oświetlenia podstawowego (§ 181 ust. 4). Natomiast w pomieszczeniu, które jest użytkowane przy wyłączonym oświetleniu podstawowym, należy stosować oświetlenie dodatkowe, zasilane napięciem nieprzekraczającym napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale, służące uwidocznieniu przeszkód wynikających z układu budynku, dróg komunikacji ogólnej lub sposobu jego użytkowania, a także podświetlane znaki wskazujące kierunki ewakuacji (§ 181 ust. 6).
Zgodnie z § 181 ust. 7 oświetlenie awaryjne należy wykonywać zgodnie z polskimi normami dotyczącymi wymagań w tym zakresie tj. PN‑EN 1838:2005 Zastosowania oświetlenia. Oświetlenie awaryjne, PN-EN 50172:2005 Systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego, PN‑IEC 60364-5-56:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Instalacje bezpieczeństwa.
Stosowanie norm
Pozostaje jednak pytanie, czy stosować normy przywołane w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury [1], czy też stosować normy zaktualizowane w przypadku różnic w treści?
Zgodnie z zapisem Ustawy o normalizacji z dnia 12 września 2002 r. (art. 5 ust. 3) [3], stosowanie polskich norm jest dobrowolne. W wielu przypadkach wymagania norm są obligatoryjne. Ma to miejsce wtedy, gdy polskie normy są powołane w przepisach prawnych, np. w rozporządzeniach. Jest to zgodne z artykułem 5 ust. 4 ustawy o normalizacji [3], ale pod warunkiem, że powoływane polskie normy są opublikowane w języku polskim [4].
W świetle zapisów zawartych w przytoczonych rozporządzeniach oświetlenie awaryjne należy wykonywać zgodnie z polskimi normami dotyczącymi wymagań w tym zakresie. W związku z tym wymagania zawarte w podstawowej normie dotyczącej oświetlenia awaryjnego PN-EN 1838:2005 są obligatoryjne.
Norma ta jest tłumaczeniem normy EN 1838 z 1999 r. Zawarte są w niej wymagania, które określają wartości minimalne, jakie muszą spełniać systemy oświetlenia awaryjnego.
Zgodnie z zaleceniami unijnymi, prezes PKN zatwierdził 25 listopada 2013 r. jako normę polską znowelizowaną wersję normy europejskiej PN-EN 1838 z 15 czerwca 2013 r.
Polska, podobnie jak inne kraje członkowskie, miała na to czas do końca stycznia 2014 r. Jednak jest to tzw. norma okładkowa – przetłumaczono tylko jej tytuł, a cała treść jest w języku angielskim [4]. W związku z tym faktem, zgodnie z ustawą o normalizacji [3], obecnie nie może być ona normą obligatoryjną.
Norma PN-EN 1838:2005
Przedstawia wymagania w odniesieniu do systemów oświetlenia awaryjnego instalowanych w miejscach lub obiektach, gdzie takie systemy są wymagane. Dotyczy to w szczególności miejsc publicznych i miejsc pracy.
Rys. 1. Podział oświetlenia awaryjnego zgodnie z PN-EN 1838:2005 [5], która nadal obowiązuje zgodnie z rozporządzeniem [1]
Celem oświetlenia ewakuacyjnego jest umożliwienie bezpiecznego wyjścia z miejsc pobytu podczas zaniku normalnego zasilania. Zgodnie z normą PN-EN 1838 rozróżnia się rodzaje oświetlenia oraz strefy nim objęte przedstawione na rysunku 1.
Oświetlenie ewakuacyjne ma za zadanie oświetlanie wszystkich znaków przy wyjściach awaryjnych oraz wzdłuż drogi ewakuacji, aby jednoznacznie wskazywały drogę do bezpiecznego miejsca. W tym celu stosowane są oświetlone znaki kierunkowe. Zgodnie z PN-EN 60598-2-22 powinny być umieszczane przy każdych drzwiach przeznaczonych do wyjścia ewakuacyjnego, w odległości 2 m od schodów i każdej zmiany poziomu w taki sposób, aby każdy stopień był oświetlony. Oświetlenie ewakuacyjne powinno być też stosowane przy: każdej zmianie kierunku, każdym skrzyżowaniu korytarzy, na zewnątrz i w odległości 2 m od każdego wyjścia końcowego, a także w odległości 2 m od każdego punktu pierwszej pomocy oraz każdego urządzenia przeciwpożarowego i przycisku alarmowego. Jednak w przypadku, gdy punkt pierwszej pomocy lub urządzenie przeciwpożarowe i przycisk alarmowy nie znajdują się w środkowej linii drogi ewakuacyjnej, lub strefy otwartej, to powinny być oświetlone w taki sposób, aby natężenie oświetlenia na podłodze w odległości 2 m od nich wynosiło co najmniej 5 lx [5].
Oświetlenie drogi ewakuacyjnej powinno zapewnić bezpieczne wyjście z miejsc przebywania osób przez stworzenie warunków widzenia umożliwiających identyfikację i użycie dróg ewakuacyjnych oraz łatwe zlokalizowanie i użycie sprzętu pożarowego i bezpieczeństwa. W tym celu dla dróg o szerokości 2 m średnie natężenie oświetlenia na podłodze wzdłuż środkowej linii drogi ewakuacyjnej powinno wynosić co najmniej 1 lx. Natomiast na centralnym pasie drogi obejmującym przynajmniej połowę szerokości drogi, natężenie oświetlenia powinno wynosić co najmniej 0,5 lx. Szerokie drogi ewakuacyjne zgodnie z PN-EN 1838 mogą być traktowane jako kilka dróg o szerokości 2 m lub mogą mieć oświetlenie stosowane jak w strefach otwartych [5].
Stosunek maksymalnego natężenia oświetlenia do minimalnego natężenia oświetlenia wzdłuż centralnej linii drogi ewakuacyjnej nie powinien być większy niż 40:1. Olśnienie powinno być utrzymywane na niskim poziomie dzięki ograniczeniu światłości opraw w obrębie pola widzenia. W przypadku poziomych dróg ewakuacyjnych wartości światłości wewnątrz strefy wyznaczonej kątami od 60° do 90° mierzonymi od pionu nie powinny przekraczać wartości podanych w tabeli 1.
Norma PN-EN 1838 wymaga, aby barwy bezpieczeństwa były prawidłowo rozpoznawane, a wartość wskaźnika oddawania barw Ra dla źródeł światła powinna wynosić 40. Oprawa powinna zapewnić natężenie oświetlenia wynoszące 0,5 lx w ciągu 5 s, a pełen poziom natężenia w ciągu 1 minuty. Minimalny czas pracy oprawy powinien wynosić 1 h.
Oświetlenie strefy otwartej (zapobiegającej panice) służy zmniejszeniu prawdopodobieństwa paniki i umożliwieniu bezpiecznego ruchu osób w kierunku dróg ewakuacyjnych przez zapewnienie warunków widzenia umożliwiających dotarcie do miejsca, z którego droga ewakuacyjna może być rozpoznana. Norma PN-EN 1838 zaleca oświetlenie strefy otwartej światłem o natężeniu co najmniej 0,5 lx na poziomie podłogi, na niezabudowanym polu czynnym, z wyłączeniem wyodrębnionego pasa obwodowego o szerokości 0,5 m. Pozostałe parametry, tj. wskaźnik oddawania barw, czas pracy opraw i szybkość osiągania właściwego natężenia światła, są takie same jak dla oświetlenia dróg ewakuacyjnych [5].
Zadaniem oświetlenia strefy wysokiego ryzyka jest zwiększenie bezpieczeństwa osób biorących udział w potencjalnie niebezpiecznym procesie lub znajdujących się w niebezpiecznej sytuacji. Ma to na celu umożliwienie właściwego zakończenia działań w sposób bezpieczny dla osób przebywających w tej strefie. Z tego względu norma zaleca, aby minimalne natężenie oświetlenia wynosiło co najmniej 10% eksploatacyjnego natężenia oświetlenia dla danych czynności i nie powinno być mniejsze niż 15 lx. Należy w ten sposób wyeliminować efekt stroboskopowy. Równomierność natężenia oświetlenia powinna wynosić co najmniej 0,1 [5].
Maksymalne wartości światłości zapobiegające olśnieniu dla strefy wyznaczonej kątami od 60° do 90° mierzonymi od pionu nie powinny przekraczać wartości podanych w tabeli 1. Minimalny czas działania oświetlenia powinien być wyznaczony okresem występowania niebezpieczeństwa dla ludzi. Z tego też względu w strefie wysokiego ryzyka pełne natężenie oświetlenia powinno być zapewnione w zależności od zastosowania w sposób ciągły lub w ciągu 0,5 s. Wskaźnik oddawania barw Ra dla źródeł światła powinien wynosić co najmniej 40 [5].
Oświetlenie zapasowe może być stosowane jako oświetlenie awaryjne tylko w przypadku spełnienia wymagań normy PN-EN 1838. Jeżeli oświetlenie zapasowe zapewnia natężenie oświetlenia na poziomie mniejszym niż minimalny wymagany poziom natężenia oświetlenia podstawowego, to należy je użyć jedynie do przerwania czynności lub ich zakończenia [5].
Norma PN-EN 1838 dopuszcza stosowanie nowych technik wykorzystywanych przy oświetlaniu dróg ewakuacyjnych. Dodatkowe zastosowanie tych technik wraz z konwencjonalnymi awaryjnymi oprawami oświetleniowymi może wzmacniać skuteczność oświetlenia w czasie awarii.
Norma PN-EN 1838:2013-11 E
W normie PN-EN 1838:2013 E dodano znaki bezpieczeństwa w gałęzi oświetlenia ewakuacyjnego, przypisując je do oświetlenia drogi ewakuacyjnej (rysunek 2.).
Projekt oświetlenia ewakuacyjnego powinien być wykonany w odniesieniu do najgorszych warunków oświetleniowych (np. minimalnego strumienia świetlnego, maksymalnego olśnienia) z pominięciem odbić wielokrotnych od ścian i wyposażenia wnętrza.
Zapis ten oznacza, że w projekcie należy uwzględnić tylko bezpośredni strumień świetlny emitowany przez oprawy, wprowadzając do niego zerowe współczynniki odbicia ścian [4, 6].
Rys. 2. W normie PN-EN 1838:2013-11 E Zastosowania oświetlenia. Oświetlenie awaryjne wprowadzono znaki bezpieczeństwa jako element oświetlenia drogi ewakuacyjnej [6]; rys. archiwum autora
Podany jest także wymóg dotyczący poprawy widoczności w czasie ewakuacji poprzez takie rozmieszczenie opraw oświetlenia ewakuacyjnego, aby oświetlona była cała przestrzeń danego pomieszczenia, a nie tylko jego podłoga. Spełnienie tego wymogu zapewnia zamontowanie opraw i fosforescencyjnych znaków ewakuacyjnych na wysokości 2 m nad podłogą.
Znaki ewakuacyjne powinny być zamontowane maksymalnie powyżej 20° ponad poziomą linią wzroku w warunkach maksymalnej odległości widzenia danego znaku.
Znaki te powinny być oświetlane przez oprawy w celu zapewnienia ich świecenia po zaniku oświetlenia podstawowego, co istotnie wpływa na poprawę ich widoczności.
Pojęcie miejsca ewakuacji (place of safety) zostało po raz pierwszy wprowadzone w normie PN-EN 1838:2013 E punkt 3.12.
Zdefiniowano je jako miejsce, w którym uciekający ludzie mogą się zebrać i nie grozi im w tym miejscu ryzyko wystąpienia jakiegokolwiek niebezpieczeństwa [4].
W znowelizowanej normie PN-EN 1838:2013E natężenie oświetlenia o minimalnej wartości 5 lx musi być zawsze zapewnione w płaszczyźnie pionowej (w odróżnieniu od normy PN-EN 1838:2005P, która mówiła tylko o oświetleniu podłogi w odległości 2 m) przy punktach pierwszej pomocy oraz urządzeń przeciwpożarowych i przycisków alarmowych, które nie znajdują się na drodze ewakuacyjnej i w strefie otwartej [4, 6].
W normie PN-EN 1838: 2013E dodano jeszcze uwagę dotyczącą sposobu oświetlania każdej zmiany kierunku i każdego skrzyżowania korytarzy, który ma zapewnić oświetlenie we wszystkich koniecznych kierunkach. Uzupełniono także wykaz miejsc, w których należy umieszczać oprawy oświetlenia ewakuacyjnego o dwa punkty dotyczące przebywających w obiekcie osób niepełnosprawnych. Są to miejsca w pobliżu [4]:
- sprzętu przeznaczonego do ewakuacji osób niepełnosprawnych (w odległości 2 m w poziomie),
- miejsca ewakuacji przewidzianego dla osób niepełnosprawnych i przycisku alarmowego (w odległości 2 m).
Ponadto należy zapewnić dwukierunkowy system komunikacji w tym miejscu oraz przycisk alarmu w toalecie dla osób niepełnosprawnych.
Podsumowanie
Artykuł jest tylko przybliżeniem problematyki oświetlenia awaryjnego. Dostępne rozwiązania oświetlenia awaryjnego podlegają rozwojowi wynikającemu z dostępu do nowych technologii sprzętu oświetleniowego, zmian przepisów w zakresie bezpieczeństwa pożarowego budynków czy zwiększonych wymagań stawianych projektom budowlanym. Znajduje to odzwierciedlenie również w aktualizacjach przepisów normalizacyjnych dotyczących oświetlenia awaryjnego [4].
Literatura
- Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jednolity DzU z 2015 r., poz. 1422).
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. (DzU z 2010 nr 109, poz. 719).
- Ustawa o normalizacji z dnia 12 września 2002 r. (DzU z 2002 r., nr 169, poz. 1386, z późniejszymi zmianami).
- A. Pawlak, Zasady eksploatacji systemów oświetlenia awaryjnego, „Przegląd Elektrotechniczny”, nr 7/2015, doi:10.15199/48.2015.07.20
- K. Kuczyński, Wymagania normalizacyjne dla oświetlenia awaryjnego – zagadnienia wybrane (cz. 1.), „elektro.info”, 10/2010.
- D. Kamiński, Norma PN-EN 1838:2013-11 – Nowe podejście do oświetlenia awaryjnego, „elektro.info”, 4/2014.