Wskaźnik oddawania barw Ra (CRI) - czy umożliwia on jednoznaczną ocenę jakości barwnej oświetlenia uzyskiwanego przy użyciu dowolnego rodzaju źródła światła?
Color rendering index Ra (CRI) – does it allow a clear assessment of the color quality of any type of light source?
W artykule przedstawiono zestawienie wyników badań pokazujących niejednoznaczności i problemy występujące przy ocenie wskaźnikiem Ra, jakości oddawania barw, współcześnie stosowanych źródeł światła. Rys. redakcja EI
Od czasu opracowania w latach 70. XX wieku, kiedy to większość współcześnie użytkowanych energooszczędnych typów źródeł światła nie była jeszcze znana, ogólny wskaźnik oddawania barw Ra (CRI) stał się najbardziej popularnym parametrem używanym do charakteryzowania jakości barwnej źródeł światła. Handlowa dostępność źródeł typu LED przeznaczonych do oświetlenia ogólnego wnętrz uwidoczniła pewne zagadnienia i problemy związane z tym, że w parze z popularnością stosowania do opisu jakości barwnej danego oświetlenia ogólnego wskaźnika Ra nie szło zrozumienie, co właściwie nim jest opisywane i jaka powinna być interpretacja tej wielkości. Główną przyczyną niejasności w interpretacji wartości Ra (ang. CRI) przez jego użytkowników jest przeważnie brak wiedzy o założeniach, przy których ta wielkość jest wyznaczana.
Zobacz także
leroymerlin.pl Barwa światła, liczba lampek, długość łańcucha... Sprawdź, czym kierować się przy wyborze zewnętrznych lampek choinkowych
Dekoracyjne sople, migoczące figurki, kolorowe sznurki oplatające drzewka… Nastrojowe oświetlenie to jeden z ważniejszych elementów Bożego Narodzenia. Wyjątkowy klimat świąt można również stworzyć w ogrodzie...
Dekoracyjne sople, migoczące figurki, kolorowe sznurki oplatające drzewka… Nastrojowe oświetlenie to jeden z ważniejszych elementów Bożego Narodzenia. Wyjątkowy klimat świąt można również stworzyć w ogrodzie lub przy wejściu do domu. Wystarczy wybrać odpowiednie lampki. Które z nich sprawdzą się na zewnątrz? Poniżej przydatne wskazówki.
V-TAC Poland Sp. z o.o. Oszczędne, ekologiczne i z długą żywotnością - oświetlenie LEDowe z mechanizmem Long Life
Oświetlenie odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym życiu, zarówno w domu, jak i w miejscach publicznych czy przemysłowych. Tradycyjne żarówki, zwłaszcza te oparte na technologii żarzenia, były dominującym...
Oświetlenie odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym życiu, zarówno w domu, jak i w miejscach publicznych czy przemysłowych. Tradycyjne żarówki, zwłaszcza te oparte na technologii żarzenia, były dominującym źródłem światła przez wiele lat. Jednak wraz z postępem technologicznym i wzrostem świadomości ekologicznej, coraz więcej osób zwraca uwagę na oświetlenie LEDowe, które charakteryzuje się nie tylko oszczędnością energii, ale także ekologicznością i długą żywotnością. Jednym z ciekawych rozwiązań...
BOTLAND Czujnik światła kolorowego - pomoc w wyborze specjalistycznego urządzenia
Czujniki światła to urządzenia wykorzystywane w wielu miejscach i sytuacjach. Są niezastąpione w trakcie obsługi budynków o dużej powierzchni, których funkcjonowanie nadzoruje automatyka budynkowa. Wówczas,...
Czujniki światła to urządzenia wykorzystywane w wielu miejscach i sytuacjach. Są niezastąpione w trakcie obsługi budynków o dużej powierzchni, których funkcjonowanie nadzoruje automatyka budynkowa. Wówczas, dysponowanie odpowiednim czujnikiem może być kluczowe w udzielaniu dostępu, załączaniu włączników, uruchamianiu systemów osłonowych lub inicjowaniu innych działań. Czujniki nastawione na detekcję światła o określonej barwie znajdują natomiast wykorzystanie przy różnych procesach produkcyjnych...
W artykule:• Informacja o założeniach miary określania jakości oddawania barw przez źródła światła zawartych w raportach technicznych CIE Międzynarodowej Komisji Oświetleniowej• Źródła światła współcześnie stosowane do celów oświetleniowych • Parametry techniczne charakteryzujące jakość promieniowania optycznego emitowanego przez elektryczne źródła światła • Matematyczna metoda opisu jakości oddawania barw źródeł światła – raport techniczny CIE 13.3-95 • Wnioski |
Założenia te zostały opisane przez Międzynarodową Komisję Oświetleniową w raporcie technicznym CIE 13.3 „Method of Measuring and Specifying Colour Rendering Properties of Light Sources”, w 1995 roku.
Raport ten wskazuje na rodzaje źródeł światła, dla których można wyznaczać ich jakość barwną metodą Ra.
Uwzględniając wszystkie zalecenia wskaźnik oddawania barw Ra (CRI) jest miarą użyteczną dla źródeł opisanych w dokumencie CIE, co potwierdziły również wyniki badań przedstawione w niniejszym artykule. Prezentuje on dane wskazujące na użyteczność stosowania wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra na potrzeby konkretnych źródeł światła i wykazuje brak możliwości adaptacji tej metody do określania jakości barwnej światła białego emitowanego przez źródła LED zbudowane na bazie mieszania barwnych promieniowań.
W artykule przedstawiono również informacje, iż Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa w dokumencie CIE 177:2007 „Colour Rendering of White LED Light Sources” pokazała istnienie potrzeby opracowania i wprowadzenia do powszechnego stosowania nowej miary określania jakości oddawania barw przez źródła światła. CIE wskazało, że istotnym jest, aby ta nowa miara zawierała więcej informacji o kierunku zachodzących zmian barwy oraz że powinna być ona uniwersalna dla wszystkich źródeł światła znanych współcześnie.
Na tak przedstawione wyzwanie metrologiczne w 2015 roku amerykańskie Illuminating Engineering Society zaproponowało nową miarę określania jakości oddawania barw źródeł światła, oznaczoną jako IES TM-30-15. Używa ona dwóch liczb jako wskaźników oceny oddawania barw – wierności barwy oraz jej nasycenia. Została ona obecnie wprowadzona do użytkowania na terenie USA jako dodatkowy, niezależny od wskaźnika Ra, parametr jakościowy oceny parametrów źródeł światła.
Źródła światła współcześnie stosowane do celów oświetleniowych
Człowiek ma możliwość wzrokowej percepcji obiektów znajdujących się w jego otoczeniu jedynie wtedy, gdy występuje różnica w jaskrawości (luminancji) lub barwie pomiędzy danym obiektem a tłem, na którym jest on obserwowany.
W związku z tym od zarania dziejów, poprzez używanie sztucznych źródeł światła, ludzkość stara się rozświetlać zapadające po zmroku ciemności. Do celów oświetleniowych stosowane są różnorodne typy elektrycznych źródeł światła (rys. 1.), a współcześnie coraz większą popularnością cieszą się energooszczędne rozwiązania oświetleniowe, np. typu LED.
Odczuwane przez człowieka wrażenie barwy lub jaskrawości powstaje w wyniku współdziałania mózgu i wzroku. Percepcja światła możliwa jest dzięki temu, że na siatkówce ludzkiego oka znajdują się receptory jaskrawości zwane pręcikami oraz receptory barwy – czopki. Pełne rozróżnianie barw jest możliwe wtedy, kiedy na siatkówce ludzkiego oka luminancja L jest wyższa od 3,5 cd/m2. Wtedy mamy do czynienia z widzeniem czopkowym (fotopowym) i dla tego rodzaju widzenia definiowane są normy dotyczące parametrów oświetlenia.
Energia padającego fotonu determinuje w procesie widzenia chromatyczność (inaczej barwę), którą dalej rozpatruje się jako odcień i nasycenie. Natomiast ilość padających fotonów związana jest z jaskrawością (luminancją) światła.
Psychofizjologiczna zdolność człowieka do identyfikowania barw jest oparta na rozróżnianiu trzech atrybutów barwy: odcienia, nasycenia i jasności, które w znacznej mierze zależą od parametrów źródeł światła używanych do oświetlenia.
Biorąc pod uwagę specyfikę działania ludzkiego wzroku, należy oczekiwać, że w zależności od rodzaju źródła światła można kreować w danym otoczeniu warunki oświetleniowe mniej lub bardziej sprzyjające komfortowi widzenia – w tym rozróżnianiu barw. W związku z czym z punktu widzenia użytkowników istotnym zagadnieniem jest możliwość jednoznacznej oceny jakości danego oświetlenia. Może być ona między innymi opisana przy użyciu wielkości fotometrycznych oraz kolorymetrycznych charakteryzujących źródła światła.
Parametry techniczne charakteryzujące jakość promieniowania optycznego emitowanego przez elektryczne źródła światła
Współcześnie do typowych parametrów charakteryzujących jakość elektrycznych źródeł światła emitujących promieniowanie o barwie białej zalicza się:
- względny rozkład widmowy emitowanego promieniowania, np. mocy promienistej P(λ),
- strumień świetlny Φ,
- temperaturę barwową najbliższą Tb,
- światłość I,
- skuteczność świetlną η,
- współrzędne trójchromatyczne barwowe, np. w układzie x, y CIE 1931,
- ogólny wskaźnik oddawania barw Ra (CRI).
Większość wymienionych parametrów charakteryzujących źródła światła jest powszechnie znana, a ich interpretacja nie sprawia trudności. Jednak przy wyznaczaniu i podawaniu wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra, mimo że stosowany jest on popularnie do charakteryzowania jakości źródeł światła, nie wszyscy zdają sobie sprawę, jak prawidłowo należy interpretować tę wielkość i co właściwie jest opisywane za pomocą tego wskaźnika. Dlatego też warto poszukiwać odpowiedzi na pytanie, czy wskaźnik oddawania barw Ra (CRI) umożliwia jednoznaczną ocenę jakości barwnej oświetlenia uzyskiwanego przy użyciu dowolnego rodzaju źródła światła?
Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku rozpoczęto prace zmierzające do liczbowego określenia jakości wrażenia barwnego powstającego podczas oglądania oświetlanego obiektu. Potrzeba liczbowego opisania tego efektu wynikała z zaobserwowanego faktu, że przy oświetlaniu przedmiotów barwnych świetlówkami emitującymi światło o takiej samej barwie (charakteryzującymi się taką samą wartością temperatury barwowej najbliższej Tb), ludzie, którzy te przedmioty obserwowali, wskazywali na odczuwanie różnicy we wrażeniu barwnym, które odbierali. Efekt ten miał miejsce mimo oglądania tych przedmiotów w tych samych warunkach oświetleniowych, tj. przy tej samej wartości luminancji oraz przy zachowaniu stałej geometrii obserwacji.
Jedynym parametrem, którym te badane źródła światła różniły się między sobą, był rozkład widmowy emitowanej przez nie mocy promienistej.
W 1955 roku Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa CIE powołała Komisję Techniczną, której celem było stworzenie metod pomiarowych umożliwiających określenie oddawania barw źródeł światła. W efekcie prac tej Komisji opublikowany został w 1965 roku dokument CIE 13-1965. Dokument ten rekomendował, do oceny oddawania barw przez źródła światła, metodę próbek testowych.
Na podstawie porównania barwy próbek testowych oświetlonych raz wzorcowym, a następnie badanym źródłem światła określano wartość wskaźnika oddawania barw badanego źródła światła Ra (CRI). Ustalono, że wskaźnik ten będzie wyrażony liczbą z przedziału od 0 do 100.
Druga edycja dokumentu CIE 13 została opublikowana w 1974 roku. Zawierała ona informacje, że przy obliczaniu wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) należy uwzględniać adaptacyjną korekcję różnic barwnych (adaptacja chromatyczna von Kries) oraz należy dopasować położenie punktu chromatyczności źródła wzorcowego do źródła badanego.
Po 20 latach od publikacji CIE 13.2 stwierdzono, że terminologia używana w technice świetlnej uległa zmianie i postanowiono rozpocząć prace nad nową edycją dokumentu CIE, poświęconego zagadnieniu oddawania barw źródeł świtała, nie zmieniając metody obliczeń ogólnego wskaźnika Ra (CRI) [1].
W związku z zaobserwowanym dynamicznym rozwojem typów oraz powstawania nowatorskich konstrukcji źródeł światła, w 1995 roku CIE przedstawiła raport techniczny 13.3‑95, w którym wskazała źródła światła, dla których oddawanie barw można określać metodą Ra (CRI). Wymieniono źródła żarowe, świetlówki liniowe, świetlówki kompaktowe oraz inne typy lamp wyładowczych, wykluczając źródła o dominującym monochromatycznym promieniowaniu, np. niskoprężne lampy sodowe.
Ponadto w dokumencie tym CIE wskazuje, że w metodzie obliczania wskaźnika Ra nie został uwzględniony kierunek zmian barwnych. Jako przykład przytoczono informację o możliwości zaistnienia sytuacji, w której dwa źródła światła charakteryzujące się taką samą temperaturą barwową Tb oraz wskaźnikiem oddawania barw, np. Ri = 95, będą inaczej oddawać barwę konkretnej oświetlanej barwnej próbki testowej. Spowodowane to będzie innym kierunkiem zmiany barwy (przeciwnie skierowane wektory przesunięć barwnych w przestrzeni barw) jeden w kierunku fioletu, a drugi w kierunku zieleni.
Jako że LED-owe źródła światła do ogólnych celów oświetleniowych zaczęto stosować dopiero od roku 2000, to w dokument CIE z 1995 roku nie odnosił się w żaden sposób do tego rodzaju lamp.
Matematyczna metoda opisu jakości oddawania barw źródeł światła – raport techniczny CIE 13.3-95
Rys. 2. Wizualizacja wyglądu próbek barwnych używanych do określania wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw metodą opisaną w dokumencie CIE CRI 13.3-1995; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Do obliczeń wskaźnika oddawania barw metodą CIE 13.3-95 użyto 14 próbek barwnych wybranych z atlasu Munsella (rys. 2.), oświetlanych raz badanym, a raz wzorcowym źródłem światła. Wskazano, że źródło wzorcowe powinno charakteryzować się takim samym (lub bliskim) położeniem punktu chromatyczności (uk, vk) jak źródło badane (ur, vr). Przyjęto, że różnica ΔC w położeniu punktu chromatyczności (zal. 1) tych dwóch źródeł nie może być większa od wartości 5,4·10–3.
Jako źródło wzorcowe dla badanych źródeł światła charakteryzujących się temperaturą barwową najbliższą Tb poniżej 5000K zarekomendowano promiennik Plancka. Ustalono również, że dla źródeł światła, które charakteryzują się Tb wyższą niż 5000K, źródłem wzorcowym powinno być światło dzienne o temperaturze barwowej wynoszącej 6500K.
W związku z trudnościami w fizycznej realizacji takiego typu oświetlenia zalecono, aby promieniowanie to było opisane modelem matematycznym iluminatu D65. Wskazano też, że dla szczególnych przypadków można przyjąć jako źródło wzorcowe inne standardowe iluminanty CIE.
Algorytm wyznaczania wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) został przez Międzynarodową Komisję Oświetleniową CIE zdefiniowany następująco:
1. dla każdej próbki oświetlanej źródłem wzorcowym i źródłem badanym obliczane są wartości trójchromatyczne X, Y, Z w układzie barw CIE 1931,
2. następnie wartości te przekształcane są na odpowiadające im wartości w przestrzeni CIE UCS 1960 (u, v),
3. oraz poddawane są one adaptacji chromatycznej von Kries,
4. różnice barw ΔE, w przestrzeni barw CIE UWV 1964, obliczane są z zależności 2:
5. dla wszystkich próbek wyznaczany jest cząstkowy wskaźnik oddawania barw Ri (zal. 3):
6. na podstawie wartości Ri dla pierwszych 8 próbek wyznaczana jest, używana obecnie jako miara oceny jakości oddawania barw źródeł światła, wartość ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (zal. 4):
Wartość ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) została wyskalowana współczynnikiem 4,6 (zal. 3), tak aby wartość Ra równa 50 odpowiadała efektowi oświetleniowemu (rys. 3.) uzyskanemu przy użytkowaniu ciepłobiałej świetlówki typu F4 odniesionej do źródła żarowego jako wzorca. Ustalono też, że Ra o wartości 100 reprezentuje identyczne oddawanie barw między źródłem badanym a źródłem wzorcowym.
Rys. 3. Wizualizacja umożliwiająca porównanie różnic w wyglądzie testowych próbek barwnych oświetlanych wzorcowym źródłem światła oraz iluminantem CIE F4 o Ra = 50 (świetlówka o znormalizowanym wzorcowym rozkładzie widmowym); rys. I. Fryc, J. Kowalska
Według raportu CIE praktyczne doświadczenia i wiedza na temat punktów charakterystycznych wartości Ra określiły, że pięciostopniowe różnice w wartości wskaźnika odpowiadają zauważalnej zmianie barwy u człowieka.
Publikacja CIE 13.3-95 zaleca również, aby w nawiasie za obliczoną wartością wskaźnika oddawania barw podawać informację o tym, jakie źródło wzorcowe zastosowano do jego obliczenia. W związku z czym prawidłowo opisana wartość wyliczonego ogólnego wskaźnika oddawania barw, przy źródle odniesienia w postaci iluminantu D65, powinna wyglądać następująco Ra = 70 (D65) [1].
W praktyce oświetleniowej przyjęto tym parametrem charakteryzować jakość danej instalacji. Ustalono, że bardzo dobre warunki do oddawania barw panują wtedy, gdy Ra oświetlenia leży w granicach pomiędzy 100 a 85. Źródła o Ra poniżej 50 nie nadają się do ogólnych celów oświetleniowych.
Współcześnie dla źródeł świetlówkowych wskaźnik oddawania barw oraz temperatura barwowa są podawane w postaci trzycyfrowego kodu. Pierwsza cyfra określa wartość Ra, a dwie pozostałe determinuje wartość Tc.
Przykładowo, opis 840 oznacza, że świetlówka charakteryzuje się temperaturą barwową 4000K, a jej wskaźnik oddawania barw zawiera się w przedziale pomiędzy 80 a 89.
Lampy rtęciowe zawierające luminofor mają wskaźnik oddawania barw zawierający się w zakresie pomiędzy 40 a 69, natomiast ich unowocześniona konstrukcja zawierająca halogenki (lampy metalohalogenkowe) charakteryzuje się wysoką wartością ogólnego wskaźnika Ra, która zawiera się pomiędzy 70 a 95.
Zgodnie z rekomendacjami CIE wskaźnik oddawania barw dla lamp sodowych nie powinien być w ogóle określany ze względu na monochromatyczny charakter ich świecenia.
Metoda obliczeń wskaźnika oddawania barw metodą Ra (CRI), a źródła światła charakteryzujące się dowolnym rozkładem widmowym promieniowania
W ostatnich dwóch dekadach nastąpił dynamiczny rozwój technologiczny (a właściwie rewolucja) w dziedzinie dostępnych handlowo i stosowanych rodzajów źródeł światła. Niestety rozwój ten nie spowodował prowadzenia równoległych prac badawczych w dziedzinie parametryzacji i określania ich jakości.
Producenci nowoczesnych lamp rozszerzyli stosowanie metody CIE 13.3-1995 na wszystkie źródła światła, nie zważając na to, iż w dokumencie CIE 13.3-95 podano jednoznacznie, do jakiego rodzaju źródeł światła ta metoda ma zastosowanie. Metoda obliczeń wartości wskaźnika oddawania barw Ra (CIE) nie przewidywała występowania źródeł światła o dowolnym rozkładzie widmowym. Została ona wprowadzona dla źródeł świetlówkowych, żarowych i wyładowczych, z wyłączeniem źródeł o dominującym monochromatycznym promieniowaniu.
Wskaźnik oddawania barw CIE Ra jest miarą porównawczą, czyli mając daną próbkę barwną oświetloną światłem wzorcowym porównujemy ją z tą samą próbką oświetloną światłem badanym.
Jeżeli te dwie próbki wyglądają identycznie, wskaźnik oddawania barw cząstkowy Ri zostaje określony jako 100.
Jeżeli próbka barwna wygląda inaczej (jest bardziej lub mniej nasycona, ciemniejsza lub jaśniejsza lub nastąpiła zmiana w wyglądzie tonu barwy), wskaźnik Ri jest określany liczbą mniejszą niż 100.
Wskaźnik oddawania barw nie zawiera informacji o kierunku zmiany barwy, a jedynie zaznacza że taka zmiana zaszła [2].
Można domniemywać, iż w przypadku źródeł światła o innym niż znane wcześniej charakterze rozkładu widmowego metoda ta może, ale nie musi powodować trudności w interpretacji otrzymanych wyników liczbowych. W celu wyjaśnienia tego zagadnienia przeprowadzone zostały przedstawione w niniejszym artykule obliczenia numeryczne.
Rys. 4. Porównanie rozkładów widmowych źródeł świetlówkowych o podobnej wartości temperatury barwowej najbliższej Tb, a różniących się wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra; rys. I. Fryc, J. Kowalska
W badaniach użyto cztery świetlówki emitujące promieniowanie o różniącym się rozkładzie widmowym (rys. 4.), charakteryzujące się zbliżonymi wartościami temperatury barwowej najbliższej Tb. Następnie wyznaczono dla nich wartości szczegółowych wskaźników oddawania barw oraz ogólnego Ra (rys. 5.).
Porównując dwa pierwsze źródła światła i wzorzec, można zauważyć wyraźne wizualne różnice w oddawaniu barwy próbki opisanej wskaźnikiem cząstkowym R3. Natomiast oddawanie barw przy oświetlaniu testowych próbek promieniowaniem pochodzącym z dwóch ostatnich źródeł światła jest bardzo zbliżone i nie jest ono możliwe do zauważenia przez układ wzrokowy człowieka (rys. 5.). W związku z czym posiadając jedynie informacje o wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra potencjalni użytkownicy nie będą w stanie przewidzieć, jak dane źródło światła będzie oddawało barwy mocno nasycone (np. próbek dodatkowych). Dlatego w metodzie tej CIE określiło wyznaczenie ogólnego wskaźnika z pierwszych 8 próbek, a kolejne 6 próbek miało być określane oddzielnie.
Rys. 5. Wizualne porównanie wyglądu barwnego próbek testowych oświetlanych światłem wzorcowym oraz źródłami świetlówkowymi charakteryzującymi się różnymi wartościami ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra i zbliżoną wartością temperatury barwowej najbliższej Tb; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Rys. 6. Porównanie rozkładów widmowych źródeł świetlówkowych charakteryzujących się podobną wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra, ale różniących się miedzy sobą wartością temperatury barwowej Tba; rys. I. Fryc, J. Kowalska
W rzeczywistości zdarza się, że producenci podają tylko jeden ze wskaźników cząstkowych – wskaźnik oddawania próbki czerwonej R9 – lekceważąc zalecenia CIE.
Następnym eksperymentem, którego wyniki zaprezentowano w niniejszej pracy, była analiza jakości barwnej światła emitowanego przez pięć źródeł świetlówkowych charakteryzujących się taką samą wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra, ale o różniących się między sobą wartościami temperatury barwowej najbliższej Tb i rozkładem widmowym (rys. 6.).
Porównując wygląd oświetlanych próbek testowych (rys. 7.) możemy zauważyć znaczne różnice w wyglądzie barwy w przypadku wszystkich próbek testowych.
Rys. 7. Wizualne porównanie wyglądu barwnego próbek testowych oświetlanych światłem świetlówek charakteryzujących się podobną wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra, ale różniących się miedzy sobą wartością temperatury barwowej Tb; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Z eksperymentu tego wynika wniosek, iż porównywanie wartości Ra źródeł światła charakteryzujących się różnymi wartościami temperatur barwowych Tb jest nieracjonalne. Źródła te podczas obliczeń, zgodnie z zaleceniami CIE, dotyczących wyboru iluminantu wzorcowego, są porównane do odmiennych w rozkładzie widmowym źródeł wzorcowych, więc mimo posiadania wskaźnika Ra na tym samym poziomie, będą one inaczej oddawać barwy przedmiotów nimi oświetlanych. Ignorowanie lub wręcz niedostrzeganie tego faktu jest częstym błędem popełnianym przy interpretacji wskaźnika oddawania barw Ra (CRI).
Wśród użytkowników i projektantów oświetlenia często panuje niczym nieuzasadnione przekonanie, że różniące się wartościami temperatury barwowej Tb źródła światła, o ile charakteryzują się taką samą lub podobną wartością Ra, będą oddawały barwy identycznie. O tym, że takie myślenie jest nieuprawnione, przekonać powinny dane przedstawione na rys. 7.
Przykład przedstawiony na rys. 7. pokazuje, iż operowanie wskaźnikiem Ra nie powinno sprowadzać się jedynie do przedstawienia jego wartości liczbowej. Zawsze powinno się też brać pod uwagę inne parametry charakteryzujące dane źródło światła, np. wartość temperatury barwowej, i dopiero na tej podstawie można mówić o jakości danego oświetlenia.
Pojawienie się na rynku oświetleniowym źródeł elektroluminescencyjnych typu LED pokazało zarówno projektantom oświetlenia, jak i nieprofesjonalnym jego użytkownikom wiele niejednoznaczności i wręcz problemów, jakie wynikają ze stosowania metody CIE 13.3 do określania parametrem Ra jakości barwnej wszystkich rodzajów źródeł światła [3].
W źródłach typu LED światło białe możemy uzyskiwać na dwa sposoby:
- mieszając promieniowania monochromatyczne (trzech lub większej liczby diod), np. diody czerwonej (R), zielonej (G) i niebieskiej (B), a niekiedy dodatkowo pomarańczowej (A) lub białej (W),
- lub też nakładając luminofor na diodę (czip) emitujący promieniowanie monochromatyczne barwy niebieskiej lub promieniowanie z zakresu UV [4].
Pierwsza z wymienionych metod uzyskiwania światła białego, powoduje, iż rozkład widmowy światła otrzymywanego w ten sposób charakteryzuje się promieniowaniem o wyraźnie widocznych trzech wzmocnieniach.
Poprzez regulację położenia i wzmocnienia tych trzech pików można optymalizować wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) do wymaganych w zaleceniach oświetleniowych, pomimo iż wizualnie źródło to będzie oceniane przez użytkowników jako niekomfortowe.
Rys. 8. Rozkłady widmowe źródeł RGB LED o takiej samej wartości temperatury barwowej najbliższej Tb i ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra; rys. I. Fryc, J. Kowalska
W momencie powstawania metody CIE 13.3-95 źródła światła tego typu nie były używane w oświetleniu, dlatego metoda ta nie przewiduje korekcji tego rodzaju wyników.
Możliwość zaprojektowania źródeł LED różniących się rozkładem widmowym (rys. 8.), a charakteryzujących się taką samą wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra i taką samą wartością temperatury barwowej najbliższej Tb, spowodowała spore zamieszanie w technice oświetlenia.
Pojawienie się na rynku źródeł światła charakteryzujących się takimi samymi wartościami parametrów katalogowych, a jednak w efekcie swego działania zupełnie inaczej oddających barwy przedmiotów oświetlanych (rys. 9.), stało się problemem nie tylko dla projektantów oświetlenia.
Rys. 9. zawiera zestawienie przeprowadzone dla siedmiu źródeł światła LED i obrazuje, z jak dużymi różnicami odbieranej barwy próbek testowych można mieć do czynienia, przy zachowaniu tej samej wartości Tb wynoszącej 3300K i Ra na poziomie 67, 80 oraz 90.
Dodatkowym ukazanym na tym rysunku paradoksem jest fakt, że źródło LED o Ra wynoszącym 59 lepiej oddaje barwy niż źródło z Ra na poziomie 80 czy nawet 90.
Porównując efekty oświetleniowe uzyskane przy użyciu źródeł światła charakteryzujących się taką samą wartością temperatury barwowej najbliższej Tb oraz taką samą wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) można zauważyć, że wygląd wszystkich oświetlanych próbek testowych różni się między sobą.
Rys. 9. Próbki barwne oświetlone źródłami RGB LED o takiej samej temperaturze barwowej; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Rys. 10. oraz rys. 11. unaoczniają, iż różnice wizualne pomiędzy efektem uzyskanym przy oświetleniu światłem wzorcowym a źródłami badanymi są względem siebie odwrotne. Inaczej mówiąc, jeżeli dla jednego źródła światła saturacja próbki pierwszej się zwiększyła, to dla drugiego uległa ona zmniejszeniu.
Rys. 10. Wizualne różnice w barwie testowych próbek podstawowych oświetlanych wzorcowym źródłem światła oraz dwoma różnymi źródłami typu LED RGB, charakteryzującymi się taką samą wartością temperatury barwowej najbliższą Tb = 3300K i ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra = 67; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Rys. 11. Wizualne różnice w barwie testowych próbek dodatkowych oświetlanych wzorcowym źródłem światła oraz dwoma różnymi źródłami typu LED RGB, ale charakteryzującymi się taką samą wartością temperatury barwowej najbliższej Tb = 3300K i ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra = 67; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Oczywiście taki efekt wizualny nie musi być normą. Wystarczy, że suma wartości różnic barwnych dla wszystkich 8 barwnych testowych próbek podstawowych będzie taka sama dla różnych źródeł światła, to wartość ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) tych źródeł przyjmie taką samą wartość.
W przypadku charakteryzowania ogólnym wskaźnikiem Ra (CRI) jakości światła emitowanego przez diody LED wykonane w technologii luminoforu konwertującego promieniowanie niebieskiego czipu LED na światło białe, system oceny funkcjonuje poprawnie (rys. 12.). Wizualizacja przedstawiona na rys. 12. wskazuje, iż jest spełniona zależność, że mniejsza wartość ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CRI) oznacza gorszą wizualną jego jakość. Oczywiście pod warunkiem spełnienia zaleceń dotyczących porównywania źródeł światła o takiej samej lub zbliżonej wartości temperatury barwowej Tb i odnoszonych do tego samego źródła wzorcowego (żarówka albo rozkład D65).
Rys. 12. Wizualne różnice w barwie testowych próbek barwnych przy oświetlaniu ich źródłami światła LED, w których światło białe pozyskiwane jest z użyciem niebieskiego czipu LED i luminoforu; rys. I. Fryc, J. Kowalska
Brak niedogodności zanotowanych dla LED-ów typu RGB (czy nawet RGBA tj. czerwona, zielona, niebieska, pomarańczowa) lub RGBW, tj. czerwona, zielona, niebieska, biała) wynika z tego, iż rozkład widmowy LED-a z luminoforem ma charakter ciągły. Czyli że światło emitowane przez tego rodzaju LED-y nie ma szansy, w celu poprawy wartości liczbowej ogólnego wskaźnika oddawania barw, być celowo wzmacniane dla niektórych wybranych długości fali.
Wnioski
Badania, których wyniki zaprezentowano w niniejszym artykule, potwierdzają, że dla podanych w dokumencie CIE 13.3-95 typów źródeł światła określanie ich jakości oddawania barw wskaźnikiem Ra (CRI) ma w pełni uzasadnienie. Ponadto przedstawione badania wykazały również brak możliwości adaptacji tej metody do określania jakości oddawania barw źródeł LED emitujących promieniowanie barwy białej uzyskiwane na bazie mieszania świateł monochromatycznych.
Wyniki te nie powinny być zaskoczeniem ani jakąkolwiek rewelacją, są one bardziej konsekwencją faktu, iż Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa CIE w swoim dokumencie 13.3-95 nigdy nie rekomendowała stosowania tej metody do charakteryzowania źródeł światła typu LED. Co więcej, w dokumencie CIE 13.3-95 jasno został określony zakres stosowania tej metody i źródła światła, których ona dotyczy.
Innym problemem jest fakt, iż wskaźnik ten jest określany jako liczba względna, zależna od parametrów świetlnych wzorca przyjętego jako wielkość odniesienia.
Należy pamiętać, że wzorcem odniesienia może być zarówno iluminat D65 (światło dzienne), jak i promiennik Plancka (promiennik temperaturowy) o temperaturze barwowej wynoszącej 3000K, czyli dwa źródła światła o zupełnie innym rozkładzie widmowym.
Oba te źródła są odniesieniem dla wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra = 100, a zestawiając je koło siebie, widzimy dwie zupełnie inaczej wyglądające barwnie sceny świetlne. Dlatego tak ważne jest, aby przy porównaniu jakości konkretnych lamp, brać jedynie pod uwagę źródła charakteryzujące się taką samą lub zbliżoną wartością temperatury barwowej najbliższej Tb.
Mając na uwadze dyskusyjność stosowania metody określania wartością ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra jakości wszystkich rodzajów źródeł światła Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa w 2007 roku w dokumencie CIE 177 „Colour Rendering of White LED Light Sources” [5] wskazała na potrzebę opracowania nowej miary określania oddawania barw przez źródła światła. Ustalono, że nowa miara powinna zawierać więcej informacji o kierunku zmiany barwy niż współcześnie używana i musi być ona uniwersalna dla wszystkich znanych współcześnie źródeł światła.
W odpowiedzi na tak postawiony problem, w 2015 roku Illuminating Engineering Society USA zaproponowało nową miarę oceny oddawania barw IES TM‑30‑15, która opiera się na dwóch wskaźnikach – wierności barwy i jej nasycenia. Miara ta została wprowadzona do użytku na terenie USA jako dodatkowa do wartości ogólnego wskaźnika oddawania barw Ra (CIE) [6].
Literatura
- Publikacja CIE 13.3-1995 Method of Measuring and Specifying Colour Rendering Properties of Light Sources
- Fryc I., Fryc J., Wąsowski K., Rozważania o jakości oddawania barw źródeł światła, wyrażanej wskaźnikiem Ra (CRI), uwzględniające fizjologię widzenia oraz zagadnienia techniczno-prawne, Przegląd Elektrotechniczny, 92 (2016), nr. 2, 218-223
- Houser K., Mossman M., Smet K., Whitehead L., Tutorial: Color Rendering and Its Applications in Lighting, Leukos, 12:7-26, 2016
- Wiśniewski A.: Elektryczne Źródła Światła, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2010
- Publikacja CIE 177:2007 Colour Rendering of White LED Light Sources
- Royer M.P., IES TM-30-15 Is Approved-Now What?, Leukos, 12:3-5, 2016