Baterie litowo-jonowe - zastosowanie produktu w energetyce zawodowej i przemysłowej, w górnictwie miedzi i węgla kamiennego, w motoryzacji
Lithium-ion batteries in power systems, copper and coal mining and automotive applications
Widok ogniwa litowo-jonowego typu NMC w szczelnej obudowie
Fot. J. Świątek
Rozwój infrastruktury sieciowej, dołączanie źródeł OZE, przebudowa struktury wytwarzania energii powodują, że powszechne jest stosowanie zasobników i magazynów energii. Pojawiają się obszary, gdzie zastosowanie tradycyjnych akumulatorów zbudowanych z ogniw kwasowo-ołowiowych lub niklowo-kadmowych jest już niewystarczające, kłopotliwe lub wręcz niezasadne.
Zobacz także
Impakt SA Nowa rodzina zasilaczy PowerWalker UPS VFI EVS 5 kVA z magazynami energii
Seria PowerWalker VFI EVS to nowa generacja zasilaczy UPS, oferująca długi czas podtrzymania dzięki zastosowaniu baterii LiFePO4 o 40% mniejszej masie i wymiarach w odniesieniu do klasycznych baterii kwasowo-ołowiowych....
Seria PowerWalker VFI EVS to nowa generacja zasilaczy UPS, oferująca długi czas podtrzymania dzięki zastosowaniu baterii LiFePO4 o 40% mniejszej masie i wymiarach w odniesieniu do klasycznych baterii kwasowo-ołowiowych. Zastosowana topologia podwójnej konwersji (VFI-SS-311) gwarantuje najwyższy poziom bezpieczeństwa, a wyspecjalizowane układy utrzymują współczynnik mocy PF na poziomie > 0.99. Oczywiście zależy on od podłączonych urządzeń odbiorczych. Wszelkie informacje o stanie UPS widoczne są na...
Riello Delta Power Sp. z o.o. Projekt przygotowania zespołów prądotwórczych na potrzeby funkcjonowania nowych bloków gazowo-parowych w elektrowni
Firma Riello Delta Power Sp. z o.o. na przełomie lat 2022 i 2023 zrealizowała projekt zabudowy, produkcji, dostarczenia i instalacji dwóch zespołów prądotwórczych na potrzeby funkcjonowania nowych bloków...
Firma Riello Delta Power Sp. z o.o. na przełomie lat 2022 i 2023 zrealizowała projekt zabudowy, produkcji, dostarczenia i instalacji dwóch zespołów prądotwórczych na potrzeby funkcjonowania nowych bloków gazowo-parowych w jednej z kluczowych dla polskiego systemu energetycznego elektrowni w Polsce północno-zachodniej.
mgr inż. Dariusz Zgorzalski, EVER Sp. z o.o. Wybrane aspekty wymagań zasilaczy stosowanych do urządzeń przeciwpożarowych – na przykładzie zasilacza do napędów bram napowietrzających UZS-230V-1kW-1F firmy EVER
W poprzednich częściach dowiodłem, że zasilacze do bram napowietrzających stanowią istotny element systemu wentylacji pożarowej, od strony formalnej muszą posiadać świadectwo dopuszczenia CNBOP-PIB, a...
W poprzednich częściach dowiodłem, że zasilacze do bram napowietrzających stanowią istotny element systemu wentylacji pożarowej, od strony formalnej muszą posiadać świadectwo dopuszczenia CNBOP-PIB, a stosowanie niecertyfikowanych UPSów niesie za sobą ryzyko istotnych konsekwencji. Podkreśliłem, że świadectwo dopuszczenia CNBOP-PIB jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym. Kompatybilność funkcjonalna, elektryczna i mechaniczna całego systemu jest podstawą do tego, aby urządzenia działały...
Są to obszary, w których priorytetem mogą być następujące cechy:
- możliwość pracy w szerokim zakresie temperatur bez znaczącej utraty żywotności;
- uzyskiwanie jak najmniejszych wymiarów oraz jak najmniejszej masy przy dużej pojemności, co jest związane z wymaganą dużą energią właściwą (Wh/kg) i gęstością energii (Wh/dm3) zasobnika;
- uzyskanie jak największych przepływów mocy (prądów) w obu kierunkach, co jest związane z ograniczeniem czasu ładowania oraz z wysoką gęstością mocy zasobnika (kW/dm3);
- zwiększona żywotność, także w pracy cyklicznej (większa liczba cykli ładowanie-rozładowanie);
- brak emisji gazów żrących, wybuchowych i toksycznych;
- zapewnienie niezawodności, pewności zadziałania, wytrzymałości mechanicznej;
- małe samorozładowanie;
- ograniczenie czynności eksploatacyjnych – wyeliminowanie testów pojemności.
W takich aplikacjach konieczne jest zastosowanie bardziej innowacyjnych akumulatorów niż dotychczasowe. Dobrze pasują tu akumulatory litowo-jonowe z elektrolitem ciekłym lub polimerowym. Tego typu akumulatory charakteryzują się dużą gęstością energii, wysokim napięciem nominalnym ogniwa (także siły elektromotorycznej SEM), niskim współczynnikiem samorozładowania, dobrą trwałością cykliczną oraz szerokim dopuszczalnym zakresem temperatur pracy.
Problemem może być bariera cenowa, ponieważ ceny zakupu ogniw w tej technologii są jeszcze kilkukrotnie wyższe niż tradycyjnych rozwiązań.
Należy dodać, że z roku na rok te ceny znacząco spadają. Bariera cenowa może być jednak iluzoryczna, bo wstępna niska cena zakupu nie oznacza taniej eksploatacji.
Do pełnego policzenia kosztów produktu konieczne jest zastosowanie analizy LCC (ang. life cykle costs), gdzie sumujemy cenę zakupu i do tego dołączamy żywotność produktu oraz koszty eksploatacji i utylizacji [1]. Po takiej analizie może się okazać, że w niektórych zastosowaniach jest jak najbardziej zasadne zakupienie akumulatorów litowo-jonowych.
Jeżeli akumulatory litowo-jonowe są stosowane jako zamienniki napędu spalinowego, to pojawiają się dodatkowe przewagi, niemierzalne kosztami eksploatacyjnymi, a polegające na:
- ograniczeniu problemów z prądami rozruchowymi,
- ograniczeniu emisji spalin,
- poprawie czystości powietrza,
- ograniczeniu temperatury,
- ochronie zdrowia ludzkiego i środowiska.
Kluczowym elementem, zapewniającym poprawną pracę oraz bezpieczeństwo eksploatacyjne ogniw litowo-jonowych, jest zastosowanie systemu kontrolującego i nadzorującego pracę baterii zwanego BMS (ang. battery management system).
Taki układ jest koniecznym wyposażeniem baterii litowo-jonowej. Mierzy on napięcia, prądy, temperatury każdego ogniwa, wykonuje wyrównanie napięć poszczególnych ogniw (ang. balancing), może wyliczać stan naładowania SoC (ang. state of charge) i/lub dyspozycyjną pojemność oraz żywotność SoH (ang. state of health).
BMS zapewnia też bezpieczną pracę układu, chroni przed głębokim rozładowaniem, przeładowaniem oraz nadmierną temperaturą wewnętrzną ogniw, możliwością wystąpienia rozbiegania termicznego (ang. thermal runaway) ogniw.
BMS jest kluczowym układem gwarantującym poprawną i bezpieczną pracę baterii litowo-jonowej.
Jakość pracy BMS jest równie istotna jak jakość zastosowanych ogniw. W wysokojakościowych rozwiązaniach BMS musi mieć certyfikat i zatwierdzenie poprawności działania wydane przez producenta ogniw, z którymi ma współpracować. Dopiero układ jako całość musi mieć przeprowadzone testy końcowe, walidację i certyfikację.
Zanim przejdziemy do opisania przewag eksploatacyjnych oraz przykładowych zastosowań, krótko przedstawimy zasadę działania ogniw litowych, podamy ich podział i nazewnictwo.
Opis akumulatora litowo-jonowego
Ogniwa litowo-jonowe jest to grupa akumulatorów odwracalnych (wtórnych) magazynujących elektrochemicznie energię, w których:
- anoda to grafit interkalowany jonami litu,
- katoda to niestechiometryczne tlenki lub siarczki metali przejściowych, np. MnO2 – mogące ulegać interkalacji kationami litowymi,
- elektrolit to roztwory soli litu w silnie polarnych rozpuszczalnikach organicznych, elektrolity mogą być ciekłe, ceramiczne, szkliste lub polimerowe.
Działanie ogniw litowo-jonowych opiera się na zjawiskach interkalacji i deinterkalacji. Interkalacja jest to zjawisko wbudowywania się w strukturę krystaliczną ciała stałego elektrod jonów litu bez zmian tej struktury. Jony litu wchodzą w przestrzenie międzyatomowe kryształu.
Proces rozładowania ogniwa (dostarczanie energii do obwodu elektrycznego) polega na wytworzeniu jonu litu na anodzie.
Jony litu ulegają deinterkalacji, opuszczają strukturę krystaliczną anody. Następnie dyfundują w elektrolicie w kierunku katody i interkalują do materiału katody. Migracja jonów Li+ pomiędzy elektrodami powoduje obniżenie energii układu i równoczesny przepływ elektronów w obwodzie zewnętrznym akumulatora.
Podczas ładowania zachodzą procesy odwrotne.
Proces ładowania uzyskuje się przez przyłożenie do elektrod zewnętrznego źródła napięcia. Pod wpływem różnicy potencjałów na elektrodzie dodatniej następuje reakcja elektrochemiczna, w wyniku której lit ulega utlenieniu do jonu litu Li+. Reakcji tej towarzyszy deinterkalacja jonów Li+ z materiału katody i ich migracja przez elektrolit i interkalacja do anody. Szczegółowo przedstawia to praca [3].
Obecnie najpowszechniej są stosowane następujące typy ogniw litowych (ze względu na skład chemiczny elektrod):
- NMC – katoda jest zbudowana z tlenków litowo-niklowo-kobaltowych, anodą jest grafit;
- LMO – katoda jest zbudowana z tlenków litowo-magnezowych, anodą jest grafit;
- LFP – katoda jest zbudowana z tlenków litowo-żelazowych, anodą jest grafit;
- LTO – katodą jest tlenek litowo-kobaltowy, anodą jest grafit z tlenkiem litowo-tytanowym.
Wyżej wymienione typy ogniw mają wspólne cechy, zasadę działania, jednakże na tyle w szczegółach różnią się parametrami eksploatacyjnymi, że będzie konieczne odwoływanie się do tych nazw przy omawianiu zalet eksploatacyjnych.
Przewagi technologiczne akumulatora litowo‑jonowego
Temperatura pracy
Akumulatory litowo-jonowe mogą pracować w temperaturach od –40oC do nawet +60oC. Dlatego można je stosować w każdych lokalizacjach, nawet w zastosowaniach zewnętrznych (outdoorowych). Poszczególne typy ogniw litowo-jonowych mogą pracować w następujących zakresach temperatur:
- NMC od –20oC do +60oC (praca w temperaturze od –40oC do –20oC jest dopuszczalna, jeżeli ogniwo ma własne grzałki),
- LFP od –40oC do +50oC,
- LTO od –10oC do +40oC (praca w temperaturze od –40oC do –10oC jest dopuszczalna, jeżeli ogniwo ma własne grzałki).
Ogniwa litowe mają żywotność ponad 20-letnią (nie licząc ograniczenia pracy cyklicznej).
Jeżeli akumulator będzie pracował cały czas w temperaturze 60oC, to jego żywotność zredukuje się do około 10 lat (co w wielu zastosowaniach też jest wystarczające). Natomiast jeżeli takie temperatury pojawią się okazjonalnie (np. w okresie letnim), to jego żywotność pozostanie praktycznie bez zmian.
Rys. 1. Porównanie wpływu temperatury na żywotność ogniw litowych i kwasowo-ołowiowych w pracy buforowej; rys. J. Świątek
Jeżeli to zestawimy z akumulatorami kwasowymi, to przy permanentnej pracy w temperaturze 60oC akumulator z elektrolitem płynnym będzie pracował około roku, zaś akumulator kwasowy z elektrolitem uwięzionym (VRLA – AGM lub żel) kilka miesięcy.
Jeżeli chodzi o ogniwa niklowo-kadmowe, to lepiej znoszą one pracę w podwyższonych temperaturach. Tu jednak mówimy o maksymalnej, dopuszczalnej temperaturze pracy 40oC, zaś permanentna praca w temperaturze 60oC ograniczy żywotność do kilku lat (2–4 lata).
Porównanie wpływu temperatury na żywotność ogniw litowo-jonowych typu NMC i kwasowo-ołowiowych w pracy buforowej jest przedstawione na rys. 1.
Ta cecha powoduje, że we wszelkich zastosowaniach zasilania zewnętrznego (outdoorowych) lub w pracy pod ziemią (gdzie średnia temperatura wynosi około 30oC i więcej), celowe jest zastosowanie ogniw litowych.
Wymiary i masa
Akumulatory litowe są nawet od 4 do 6 razy lżejsze i mniejsze niż akumulatory zasadowe i kwasowe. To powoduje, że we wszystkich zastosowaniach, w których korzystamy z zasobnika elektrycznego wożonym na pojeździe, jedynym rozsądnym zastosowaniem jest tylko ta technologia. Masa i objętość innych ogniw eliminuje je z zastosowania.
Wielkość i ciężar akumulatora opisuje parametr określany jako energia właściwa, czyli jaką ma masę zmagazynowana w nim 1 Wh energii. Im ta wartość jest mniejsza, tym akumulator będzie większy i cięższy. Zestawienie energii właściwych i gęstości energii akumulatorów różnych technologii przedstawia tab. 1.
Porównanie graficzne energii zmagazynowanych w 1 kg zasobnika różnych technologii przedstawia rys. 2.
Uzyskanie dużych przepływów mocy, prądów w obu kierunkach
Akumulatory kwasowe, czy też zasadowe, można ładować prądem dziesięciogodzinnym, czyli 0,1 C, okazjonalnie do 0,3 C – to powoduje, że naładowanie baterii do pełnej pojemności zajmie około 10–12 godz. (w praktyce, uwzględniając sprawność procesu, trwa to 1–2 dni)
Baterie litowe możemy ładować prądem nawet 100-krotnie większym. To powoduje, że możemy je naładować nawet w 10–15 min.
Poszczególne typy ogniw litowo-jonowych mogą być ładowane następującymi prądami:
- NMC: ładowanie prądem 1–2 C – prądem jednokrotności lub dwukrotności pojemności (w takim przypadku naładujemy taką baterię w ciągu 1 godz.), rozładowanie prądem 3 C;
- LFP: ładowanie prądem 2–4 C, czyli 2–4-krotności pojemności (co spowoduje, że naładujemy taką baterię w ciągu 30 min), rozładowanie prądem 3 C;
- LTO: ładowanie prądem 5–10 C, czyli nawet do 10-krotności pojemności (co spowoduje, że naładujemy taką baterię w ciągu 10–15 min), rozładowanie prądem do 10 C (przy tak szybkim ładowaniu i rozładowaniu ogniwa LTO trzeba chłodzić czynnikiem o obiegu wymuszonym).
Ta właściwość prądowa ogniw litowo-jonowych jest niezastąpiona w zastosowaniach w magazynach energii do stabilizacji sieci energetycznej.
Zdolność pracy z dużymi prądami powoduje, że taka bateria może przyjąć lub też wydatkować moce rzędu megawatów, konieczne do utrzymania żądanych napięć lub częstotliwości sieci dystrybucyjnej, ze stosunkowo małej pojemności.
W pojazdach ta zdolność baterii litowo-jonowych pozwala na naładowanie zasobnika elektrycznego w samochodzie w ciągu nawet 15 min (LTO), np. podczas przerwy postojowej autobusu na pętli.
Jeżeli zastosujemy technologię NMC lub LFP, to ten czas wynosi około godziny, w technologiach akumulatorów kwasowych i zasadowych czekamy kilka dni.
Zdolność przyjmowania dużych porcji energii daje możliwość zastosowania baterii litowo-jonowej LTO lub innych baterii litowo-jonowych połączonych z superkondensatorem przy aplikacjach związanych z odzyskiwaniem (rekuperacją) energii z hamowania pojazdów.
Żywotność akumulatorów, liczba cykli
Akumulatory litowo-jonowe mają żywotność liczoną w cyklach, nawet 10 000–20 000 cykli. Jest to do 10–20 razy więcej niż technologie ogniw kwasowych czy zasadowych.
Przy zastosowaniu stacjonarnym przy aplikacjach buforowych żywotność przekroczy 20 lat.
Porównanie żywotności cyklicznej różnych rodzajów ogniw przedstawia rys. 3.
Jeżeli zastosujemy baterię litowo-jonową połączoną w zasobnik hybrydowy z superkondensatorem, to jej żywotność będzie wynosiła do 2 mln cykli. Ta cecha jest niezwykle ważna przy ich zastosowaniach, gdzie konieczne jest wykonanie w cyklu dziennym jedno- lub kilkukrotnego ładowania i rozładowania, jak w zasobnikach wspomagających pracę farm wiatrowych i elektrowni słonecznych, gdzie można stosować ogniwa typu NMC lub LFP.
Dla odbioru energii z hamowania (rekuperacji) tych cykli dziennych będzie znacznie więcej i dlatego tam można zastosować technologię LTO lub baterię NMC czy LFP połączoną z superkondensatorem [4].
Rozwiązanie superkondensatorowe w zastosowaniach wysokocyklicznych jest najlepsze pod kątem żywotności, ale ma dużą masę i wyższe koszty zakupu.
Ograniczenie podczas eksploatacji emisji gazów żrących, wybuchowych i toksycznych
Opisana w punkcie 1 zasada działania baterii litowo-jonowych, czyli interkalacja jonów litu, powoduje, że elektrolit nie bierze udziału w procesie. Jego funkcja to zapewnienie przewodnictwa jonowego pomiędzy elektrodą dodatnią i ujemną. W związku z tym nie ma też przemian krystalicznych w interkalowanych materiałach. Nie ma procesu zmiany metali w tlenki, a tlenków w kwasy i sole. Dlatego w czasie normalnej eksploatacji ogniw tego typu nie ma emisji gazów.
W ogniwach kwasowych i zasadowych jest inaczej. Do otoczenia przedostają się związki wybuchowe, żrące, toksyczne.
W jednej technologii mamy toksyczny ołów i żrący kwas siarkowy, w drugiej zaś toksyczny kadm i zasadę potasową.
W obu technologiach w wyniku elektrolizy wydziela się wodór, który wprowadza zagrożenie wybuchem i tlen, który potęguje korozję.
W bateriach litowych nie ma elektrolizy, emisji gazów, nie ma korków i zaworów w obudowach ogniw.
Ogniwa litowo-jonowe wykonane są w obudowach szczelnych. Można je zatem eksploatować w pomieszczeniach zamkniętych, bez konieczności stosowania wentylacji, w pomieszczeniach ogólnego przeznaczenia.
W przeciwieństwie do baterii niklowych i kwasowych nie jest konieczne stosowanie podłóg antystatycznych, stref Ex (zagrożenia wybuchem) itp.
Zapewnienie niezawodności, pewności zadziałania, wytrzymałości mechanicznej
Akumulatory litowo-jonowe są zupełnie inaczej konfigurowane niż akumulatory kwasowo-ołowiowe i zasadowe. Ogniwa litowe są w pełni kontrolowane przez BMS, wykonywane jest wyrównywanie ogniw, to bateria jest zbudowana jako matrycowy układ ogniw (w połączeniu szeregowo-równoległym), w którym awaria pojedynczego ogniwa nie spowoduje awarii całego systemu. Uszkodzone ogniwa mogą być izolowane w swojej sekcji i odłączane od sprawnego układu.
Ponadto BMS prowadzi ciągły nadzór nad baterią. Monitorowany jest prąd, napięcie i temperatura ogniw, wyznaczany jest stan naładowania, dostępna pojemność oraz żywotność. Te parametry mogą być wysyłane w ogólnodostępnych protokołach i mogą być włączone do SCAD-y obiektowej. To wszystko minimalizuje zagrożenie w postaci niewłaściwej oceny stanu baterii oraz jej niezadziałania w sytuacjach awaryjnych, co zdarza się zarówno w bateriach kwasowo-ołowiowych, jak i zasadowych.
W tego typu bateriach stan układu możemy ocenić tylko przez rozładowanie kontrolne lub rozładowanie awaryjne.
W bateriach litowych ewentualna awaria nawet pojedynczego ogniwa jest natychmiast sygnalizowana i pomimo tego, że nie wpływa ona na sprawność układu, natychmiast możemy to naprawić w zaplanowanym czasie.
Ogniwa litowe charakteryzują się dużą odpornością mechaniczną. Mała masa, zwarta i szczelna obudowa (fot. 1.) powodują, że łatwo je możemy mocować, są odporne na wstrząsy, udary, wibracje.
Małe samorozładowanie
W akumulatorach litowych samorozładowanie jest około 10–15 razy niższe niż w akumulatorach kwasowych czy niklowo-kadmowych. Jest to związane z dużą stabilnością elektrochemiczną ogniwa litowego. Dodatkowo, jeżeli ogniwo jest rozładowane, to nie musimy go natychmiast ładować, bojąc się krystalizacji związków chemicznych powstających np. przy rozładowaniu ogniw kwasowo-ołowiowych. To powoduje, że baterie litowe mogą być, ale nie muszą, ładowane buforowo, mogą pracować autonomicznie bez ładowania, a dopiero po zadziałaniu być naładowane.
Samorozładowanie akumulatora kwasowo-ołowiowego czy niklowo-kadmowego to około 10–15% na miesiąc, litowego zaś – poniżej 1%.
Ograniczenie czynności eksploatacyjnych – wyeliminowanie testów pojemności
W akumulatorach litowych ograniczenie czynności eksploatacyjnych jest uzyskane przez otrzymywanie pełnej informacji (stale, online) o stanie ogniw, w tym o pojemności dyspozycyjnej i żywotności. Ponadto każdy stan nienormalnej pracy ogniwa i baterii jest natychmiast sygnalizowany, co bardzo ułatwia eksploatację, ponieważ często akumulatory są instalowane w terenie w oddaleniu od służb eksploatacyjnych.
Jeżeli zapewnimy przesyłanie tych danych do służb nadzorujących i włączenie do SCAD-y obiektowej, to ograniczymy lub wyeliminujemy wizyty serwisowe, pomiarowe, sprawdzające.
Możliwość uzyskania stanu naładowania oraz żywotności i pojemności dyspozycyjnej w każdym momencie, bez rozładowania kontrolnego, wyeliminuje konieczność wykonywania testów pojemności (a ten zabieg jest czasochłonny, generuje koszty i wprowadza zagrożenie obiektowe, bo ogranicza zasilanie gwarantowane lub pozbawia go w przypadku awarii).
Podsumowanie
Akumulatory litowo-jonowe stają się coraz ciekawszą alternatywą dla ogniw niklowych i kwasowo-ołowiowych. Wysokie koszty zakupu kompensowane są długim okresem i znikomymi kosztami eksploatacji. Z tego powodu do oceny całkowitych kosztów stosowania tych baterii najlepiej stosować metodę szacowania kosztu całego cyklu życia LCC.
Ogniwa litowo-jonowe to duża rodzina ogniw o znacząco różnych właściwościach. Dobór właściwego rodzaju ogniwa do danego zastosowania wymaga dobrej znajomości danego problemu. Ogniwa te mają główne zastosowanie w pojazdach elektrycznych i przenośnym sprzęcie powszechnego użytku. Coraz częściej są stosowane w energetycznych zasobnikach energii i tylko patrzeć, jak rozpowszechnią się w zasilaniu gwarantowanym. Zadecydują o tym małe wymogi eksploatacyjne, żywotność, odporność na temperaturę i możliwość pracy w pomieszczeniach ogólnego przeznaczenia.
Literatura
- M. Skoda, Analiza kosztu cyklu trwałości (LCC) w ocenie efektywności środków transportu szynowego, „Logistyka” nr 3/2011
- M. Bakierska, A. Chojnacka, Akumulatory litowe jako współczesne systemy magazynowania energii, „Wiadomości Chemiczne” 68/2014.
- M. Marcinek, W. Wieczorek, Miniaturowe baterie litowe i litowo- jonowe z elektrolitem polimerowym, VII Międzynarodowa Konferencja „Nowoczesne urządzenia zasilające w energetyce”, 2004.
- P. Biczel, Hybrid energy storage systems in electric traction, TTS Technika Transportu Szynowego, nr 10/2015, ISSN 1232–3829, s. 63–69.